بررسی خوداتكـايي انفعالي صنعت پتروشيمي‌ايران در مقايسه با نگرش سيستمي‌به اين صنعت
محورهای موضوعی :علی محمدی پور 1 * , رویا آل عمران 2
1 - دانشگاه ازاد اسلامی واحد تبریز
2 -
کلید واژه: صنعت پتروشیمی, تجارت بین المللی, تجارت جهانی, خود اتکایی,
چکیده مقاله :
: خوداتكايي مفهومي است كه در اغلب مطالعات اقتصادي پيشين متبين كنندة نظام اقتصادي بسته بوده و در اكثر موارد در اقتصادي با گرايش ساختاري بسته و روابط اجتماعي‌سياسي محدود مورد توجه قرار مي‌گيرد. وليكن اقتصاد امروزي با نگرشهاي جهاني شدن(جهاني‌سازي) و آزادسازي مكانيزم اقتصادي، مفهومي متمايز براي خوداتكايي (همراه با حركت به سمت اقتصاد باز)، قائل است. شايان ذكر است خوداتكايي در مفهوم اوليه به معني حداقل وابستگي فرايند توليد و در مفهوم دوم به معني حداقل وابستگي خالص فرايند توليد و تجارت به خارج(بخصوص با كشور خاص) مي‌باشد. لذا در مطالعات اخير وابسته‌سازي بالاي اقتصاد خارج در كنار ايجاد وابستگي در اقتصاد درون، مي‌تواند به مفهوم افزايش خوداتكايي نسبي باشد، البته اين در حالي است كه تداوم فرايند توليد با كمترين اتكاء به اقتصاد خارج بتواند عمل نمايد. در صورتي كه صنعت پتروشيمي ايران را به عنوان يك صنعت، فارغ از ارتباطات بالادستي و پايين‌دستي آن مورد ارزيابي قرار دهيم. پس از ارائه فرصتها و تهديدهاي صنعت پتروشيمي كشور، تحليل خوداتكايي بر مبناي فرايند توليد با مولفه‌هايي چون چگونگي تامين مواد اوليه، مهارت و علم و دانش و تكنولوژي و ماشين‌آلات، در مجموع خوداتكايي نسبي قوي را در اين صنعت نشان مي‌دهد. از سوي ديگر نيز بررسي شاخص‌هاي اقتصادي‌تجاري خوداتكايي صنعت پتروشيمي در بازة 18 سالة پس از جنگ تحميلي(86-69) حاكي از كاهش شديد درجه وابستگي اقتصاد به تجارت جهاني محصولات پتروشيمي، خيز تازه در روند افزايشي وسعت ارتباطات بين‌المللي از سال 82، افزايش سريع تجارت درون‌بخشي از سال 74 و نهايتاً كاهش تدريجي سهم صنعت پتروشيمي از تجارت كشور درنتيجه روند كاهشي شاخص ارزبري و سپس افزايش چشم‌گير آن به دليل روند شديداً افزايشي ارزآوري اين صنعت مي‌باشد. همچنين با استفاده از آزمون عليت گرانجر متبين گرديد كه يك رابطة دو طرفه ما بين شاخص اقتصادي خوداتكايي(خالص ارزآوري) صنعت پتروشيمي ايران و رشد اقتصادي اين صنعت وجود دارد. تا اينجا صنعت پتروشيمي به صورت انفعالي، فارغ از ارتباطات پسين و پيشين مورد بررسي قرار گرفت. وليكن نگرش سيستمي به طيف صنعتي در برگيرندة صنعت پتروشيمي گوياي عدم خوداتكايي اين مجموعه گسترده سيستمي، به دليل عدم توسعه صنايع پايين‌دستي پتروشيمي مي‌باشد. در حقيقت وفور مواد اولية نفتي و گازي در كشور كه عامل اصلي ايجادكنندة خوداتكايي در بررسي انفعالي صنعت پتروشيمي بوده است؛ در نگرش سيستمي، يكي از مهمترين دلايل توسعه نامتوازن اين سيستم مي‌باشد.
1. ابلاغيه‌ی اصل 44 و لايحه پيشنهادي دولت، ويژه‌نامه‌ی اتاق بازرگاني، نشريه‌ی اتاق بازرگاني وصنايع و معادن جمهوري اسلامي‌ايران، مركز تحقيقات و بررسي‌هاي اقتصادي اتاق بازرگاني، ويژه‌نامه شماره 5، 1385.
2. ابلاغيه‌ی مقام معظم رهبري در مورد اصل44، پيام كيفيت، اولين نشريه تخصصي مديريت كيفيت در ايران، اول، شماره هشتم، چاپ مدرس، 1386.
3. احمدي، حسین، برنامه‌ریزی استراتژیک و کاربرد آن، کانون فرهنگی، انتشارات سایه نما، چاپ اول، 1377.
4. امید بخش، اسفندیار، سازمان تجارت جهانی (WTO)، گروه تأمین و توسعه منابع انسانی، مرکز آموزش و پژوهش صنایع ایران، 1379.
5. بهكيش، محمد مهدي، اقتصاد ايران در بستر جهاني شدن،
چاپ غزال، نشر ني، چاپ سوم، 1384.
6. پتروشيمي، صدها محصول و هزاران فرصت‌سرمايه‌گذاري، ماهنامه نفت، گاز و پتروشيمي(صنعت نفت در افق 86)، ويژه‌نامه دوازدهمين نمايشگاه نفت، گاز و پتروشيمي، شماره‌ی 45، 1386.
1. شايان ذكر است رشد صنايع پايين دستي به مراتب بيشتر از خود صنايع پتروشيمي‌بوده است، دليل اين امر نيز علاوه بر بحث نياز بازار و تقاضاي موجود، نياز كمتر اين صنايع به سرمايه و تكنولوژي پيشرفته است. وليكن مشكل اصلي بسياري از توليدات صنايع پايين‌دستي، كيفيت بسيار پايين و غير رقابتي آنهاست كه اين صنايع را در شمار صنايع كمتر توسعه يافته قرار مي‌دهد. (توسعه‌ي اقتصادي كيفيت را مقدم بر رشد كمّي، ارزيابي مي‌نمايد.)
7. پورتر، مايكل، ترجمه: جهانگيري، مجيد، مهر پويا، عباس، استراتژي رقابتي تكنيك‌هاي تحليل صنعت و رقبا، انتشارات مؤسسه‌ی خدمات فرهنگي رسا، چاپ اول، تهران، 1384.
8. خسروی‌فتح‌آبادی، مرتضی، روش‌های تولید فراورده‌ها در صنعت پتروشیمی، مؤسسه‌ی انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1367.
9. جی کیگان، وارن، ترجمه و تلخیص: ابراهيمي، عبدالحمید، مدیریت بازاریابی جهانی، دفتر پژوهش‌های فرهنگی، 1380.
10. راهكارهاي رشد و توسعه‌ی اقتصادي، ويژه‌نامه‌ی اتاق بازرگاني، نشريه‌ی اتاق بازرگاني و صنايع و معادن جمهوري اسلامي‌ايران، مركز تحقيقات و بررسي‌هاي اقتصادي اتاق بازرگاني، شماره 9، 1385.
11. روانسازي تجارت، ويژه‌نامه‌ی اتاق بازرگاني، نشريه‌ی اتاق بازرگاني و صنايع و معادن جمهوري اسلامي‌ايران، مركز تحقيقات و بررسي‌هاي اقتصادي اتاق بازرگاني، شماره 9، 1385.
12. زكايي، بيژن، کریم زادگان، سمنارشاد، پتروشیمی در ایران و جهان، بررسی فنی- اقتصادی، 1380.
13. سیلکنت، جیمز آر، وارستي، جعفر ام، ترجمه: نعیمی یزدی، علیرضا، مذاکرات تجاری بین‌المللی (جنبه‌های میان فرهنگی و روش‌های موفقیت‌آمیز روبه رو شدن با آنها)، مرکز آموزش مدیریت دولتی، چاپ اول، 1378.
14. شيرين‌بخش، شمس الله، حسن خونساري، زهرا، كاربرد Eviews در اقتصادسنجي، چاپ و نشر بازرگاني، 1384.
15. صادرات غیر نفتی، مجموعه قوانین، مصوبات، آیین‌نامه‌ها، دستورالعمل‌ها و بخشنامه‌ها (از 1379 تا1380)، مرکز توسعه‌ی صادرات ایران، معاونت خدمات صادراتی و بازاریابی، جلد چهارم، 1380.
16. صنعت پتروشيمي و افق 78 ميليون تني، ماهنامه‌ی نفت، گاز و پتروشيمي(صنعت نفت در افق 86)، ويژه‌نامه‌ی دوازدهمين نمايشگاه نفت، گاز و پتروشيمي، شماره‌ی 45، 1386.
17. فتحي، يحيي، وضعيت تجارت خارجي ايران در چارچوب مقررات سازمان جهاني تجارت، مجموعه مقالات همايش راهبرد توسعه‌ی اقتصادي جمهوري اسلامي‌ايران و عضويت در سازمان جهاني تجارت، مؤسسات مطالعات و پژوهش‌هاي بازرگاني، 1383.
18. مجموعه مقالات همايش بين‌المللي سازمان جهاني تجارت و چالش‌هاي جهاني‌شدن در كشورهاي مسلمان، دبيرخانه مركزي، تهران، مركز همايش‌هاي بين‌المللي صدا و سيما، 1385.
19. مرادي، عليرضا، كاربرد Eviews در اقتصادسنجي، سازمان انتشارات جهاد دانشگاهي شعبه‌ی واحد تهران، چاپ درخشان، 1384.
20. موسوي محسني، رضا، جلايي، عبدالمجيد، سعيدي‌فر، مريم، اثرهاي جهاني‌شدن اقتصاد بر تجارت خارجي ايران، مجله روند، نشريه علمي ـ تخصصي بانك مركزي جمهوري اسلامي‌ايران، 15، شماره‌ی 46، 1384.
21. نادري، ابوالقاسم، مزيت نسبي و توسعه صادرات در ايران، واحد تحقيقات بازرگاني، مؤسسات مطالعات و پژوهش‌هاي بازرگاني، 1371.
22. نادري، ابوالقاسم، خويي، احمد، حكيمي، شيرين، بررسي مسائل و مشكلات صادرات غيرنفتي، هيأت بررسي بازرگاني داخلي، مؤسسات مطالعات و پژوهش‌هاي بازرگاني، 1369.
23. نهاونديان، محمد، ما و جهاني شدن (پيش‌طرح شناخت و سياست‌گذاري)، مركز ملي مطالعات جهاني‌شدن، شركت چاپ و نشر بازرگاني، ويرايش دوم، 1385.
24. Herzer, D., Nowak–Lehmann, Felicitas, D., Boriss, Siliverstovs, Export-Led Growth in Chile :Assessing the Role of Export Composition in Productivity Growth , Ibero America Institute for Economic Research, 2005.
25. Hood, N., Young, S., The Globalization of Multinational Enterprises Activity and Economic Development , Macmillan Press, 2000.
26. Isham, Jonathan, Pritchett, Lant, Woolcock, Michael, Busby, Gwen, The Varieties of Resource Experience : How Natural Resource Export Structures Affect the Political Economy of Economic Growth , Department of Economics Middlebury College & Harvard University, 2004.
27. Makhija, M.V., Kimk and Williamson, S.D., "Measuring Globalization of Industries a National Industry Approach: Empirical Evidence across five Countries and Over Time" Journal of International Business Studies, Forth Quarter, PP 679-710 , 1997.
28. Emilio, J., Medina-Smith, Is the Export-Led Growth Hypothesis Valid for Developing Countries? A Case Study of Costa Rica, University of Sussex – United Kingdom & Universidad de Carabobo – Venezuela, United Nations Conference on Trade and Development – New York and Geneva, 2001.
29. Anyamele, O., (Ph.D. & Visiting Assistant Professor), Dennis, Export-Led Growth in a Public Sector Dominated Economy: a Macroeconomic Model of Nigeria, Department of Business and Economics , – University of Maryland Eastern Shore Campus, 1993.
30. Soyf, A Globalization and the Crisis in the international Economy, Global Socity, vol 11, No.3, 1997.