ارزیابی تاثیر عملکرد اقتصادی کمیته امداد امام بر عدالت اجتماعی
محورهای موضوعی : عمومى
محمدجواد عالم چهره
1
(دانشجوی دکتری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب، تهران، ایران )
سید عطاءالله سینائی
2
(استادیار، گروه علوم سیاسی، دانشگاه پیام نور تهران، تهران، ایران)
سید خدایار مرتضوی
3
(استادیار، گروه علوم سیاسی و روابط بین الملل دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب، تهران، ایران )
سید مصطفی تقوی
4
(استادیار، پژوهشکده تاریخ معاصر ایران، تهران، ایران )
کلید واژه: امام خمینی, عدالت اجتماعی, فقرا و مستضعفین, عملکرد اقتصادی, کمیته امداد.,
چکیده مقاله :
در سال هاي پس از انقلاب تا کنون، بر اساس رویکرد کاهش فقر، تلاش هاي بسیاري براي برقراري عدالت اجتماعی و محرومیت زدایی از طریق اقدامات دولت و نهادهاي حمایتی انجام گرفته است .با ورود به دهه پنجم انقلاب، وضعیت موجود نشان می دهد با وجود صرف منابع مالی و انسانی فراوان، همه ی این تلاش ها از اثر بخشی مورد انتظار در کاهش فقر و محرومیت برخوردار نبوده است. نظر به اینکه حمایت از افراد و خانواده های نیازمند به عنوان یکی از مولفه های عدالت اجتماعی به کمیته امداد امام خمینی واگذار گردیده است در مقاله حاضر با بررسی دیدگاه های برخی اندیشمندان و جامعه شناسان سیاسی و محور قرار دادن نظریه عدالت اجتماعی اسلامی امام خمینی درصدد ارزیابی عملکرد کمیته امداد و تأثیر آن بر عدالت اجتماعی هستیم. در بررسی های آماری انجام گرفته، نتایج معنادار بدست آمده از مقایسه جمعیت تحت حمایت کمیته امداد نسبت به جمعیت کشور و جمعیت زیر خط فقر و مقایسه آمار جمعیت تحت حمایت کمیته امداد در سرفصل های حمایتی در مقایسه با آمار کشوری و سازمان بهزیستی، علاوه بر آنکه نشان دهنده عملکرد نسبتا مناسب کمیته امداد در جهت حمایت از فقرا و مستضعفین و تأثیر آن بر تحقق عدالت اجتماعی است در راستای نظریه سیاسی عدالت اجتماعی اسلامی امام خمینی نیز قابل تبیین می باشد اما تا رسیدن به وضعیت مطلوب عدالت اجتماعی در کشور فاصله زیادی وجود دارد
In the years following the Revolution, based on the approach of poverty alleviation, many efforts have been made to establish social justice and divestment through the actions of the government and supportive institutions, with the arrival of the fifth decade of the revolution, the situation of existence shows that despite spending a lot of financial and human resources, all of these efforts have not enjoyed the expected effectiveness in reducing poverty and deprivation. Considering that support for needy individuals and families as one of the components of social justice has been assigned to Imam Khomeini Relief Committee, in this article, by examining some views of political thinkers and sociologists and centralizing the Islamic social justice theory of Imam Khomeini, we are trying to evaluate the performance of the Relief Committee and its impact on social justice. In the statistical analysis, the results obtained from comparing the population supported by the Relief Committee to the population of the country and the population below the poverty line and comparing the statistics of the population supported by the Relief Committee in the supportive headlines compared to the national statistics and the WELFARE Organization, in addition to showing the appropriate performance of the Relief Committee in support of the poor and the poor and its impact on the realization of social justice in line with the political theory of justice. The Islamic sociality of Imam Ali (a) can also be explaine
- اتابکی، تورج، (١٣٩٠)، دولت و فرودستان: فراز و فرود تجدد آمرانه در ترکیه و ایران، ترجمه آرش عزیزی، تهران، نشر ققنوس (نسخه الکترونیک برگرفته از سایت fidibo.com).
- استنفورد، مایکل، (١٣٨١)، درآمدی بر فلسفه تاریخ، ترجمه احمد گل محمدی، تهران، نشر نی.
- اشرف، احمد- بنو عزیزی، علی، (١٣٨۶)، طبقات اجتماعی، دولت و انقلاب در ایران، ترجمه سهیلا ترابی فارسانی، چاپ سوم، تهران، نیلوفر.
- بیات، آصف، (1397)، سیاست های خیابانی، چاپ دوم، تهران، انتشارات شیرازه کتاب ما.
- بیکر، ترز ال، (1377)، نحوه انجام تحقیقات اجتماعی، ترجمه هوشنگ نایبی، چاپ اول، تهران، انتشارات روش.
-خداوردی، حسن، 1387، متدولوژی پژوهشی کیفی، فصلنامه ره آوردسیاسی، شماره 21.
- خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران، 1399، www.irna.ir/news/84104251
- خمینی، روح الله، صحیفه امام، (1378)، دوره 22 جلدی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).
- درگاه ملی آمار، 1399، شماره: 12817، www.amar.org.ir
- ذوالفقاری، غلامعباس و نجومیان، امیرعلی، (١٣٨٩)، درآمدی بر مطالعات فرودستان، تاریخ (دانشگاه آزاد اسلامی واحد محلات)،
- رضوی، سید ابوالفضل و رهنما، (حسن‌وند)، ١٣٩۶، چیستی، خاستگاه و علل برآمدن تاریخ اجتماعی، تاریخ اسلام.
- روزنامه اعتماد، 1399، شماره 4827، www.etemadnewspaper.ir/fa/main/detail/161009/28
- عبد اللهی، حسین، (١٣٩٧)، جهانی شدن اقتصاد و ساختار طبقات اجتماعی در ایران، چاپ اول، تهران، نشر ثالث.
- فوران، جان، (١٣٨۵)، تاریخ تحولات اجتماعی ایران: مقاومت شکننده، ترجمه احمد تدین، تهران، موسسه خدمات فرهنگی رسا.
- کاتوزیان، محمد علی، (١٣٧۴)، اقتصاد سیاسی ایران از مشروطیت تا پایان سلسله پهلوی، ترجمه محمد رضا نفیسی و کامبیز عزیزی، چاپ پنجم، تهران، نشر مرکز.
- کاتوزیان، محمد علی، (١٣٨٠)، دولت و جامعه در ایران انقراض قاجار و استقرار پهلوی، ترجمه حسن افشار، چاپ پنجم، تهران، نشر مرکز.
- کرایپ، یان، (١٣٩٧)،نظریه ی اجتماعی کلاسیک، ترجمه شهناز مسمی پرست، چاپ دوازدهم، تهران، نشر آگه، ١٩٩٧.
- لوید، پیتر کان، (١٣٩٢)، طبقه ی کارگران و تهیدستان شهری در جهان سوم: بررسی و تحلیلی پیرامون وضعیت طبقاتی و قشربندی نیروی کار در جهان سوم، ترجمه حسینعلی نوذری، تهران، نشر آشیان.
- محمدی، جمال و محمدی ، جهانگیر، (١٣٩٧)، روایت تاریخ در مطالعات فرودستان (استراتژی‌ها و سیاست نوشتار تاریخ فرودستان)، مطالعات جامعه‌شناختی علوم اجتماعی.
- مرکز آمار ایران، سالنامه آماری کشور 1397، (1399)، چاپ اول، تهران، چاپخانه مرکز آمار ایران.
- مرکز آمار و اطلاعات راهبردی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، سالنامه آماری وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی سال 1398، (1399)، چاپ اول، تهران، چاپخانه وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی.
- مرکز برنامه ریزی و پژوهش کمیته امداد امام خمینی(ره)، سالنامه آماری کمیته امداد امام خمینی(ره) 1395،(1396)، چاپ اول، تهران، چاپخانه کمیته امداد امام خمینی(ره).
- مرکز برنامه ریزی و پژوهش کمیته امداد امام خمینی(ره)، سالنامه آماری کمیته امداد امام خمینی(ره) 1398،(1399)، چاپ اول، تهران، چاپخانه کمیته امداد امام خمینی(ره).
- مرکز پژوهشهای مجلس، 1399، سرویس اقتصاد مشرق، mshrgh.ir/1078736
- مرکز پایش فقر کمیته امداد امام خمینی(ره)، پایش فقر، (1399)، تهران.
- مرکز پایش فقر کمیته امداد امام خمینی(ره)، جامعه هدف کمیته امداد به روایت آمار، (1399)، تهران.
- نصری مشکینی، قدیر، (بهار ١٣٨٢)، بررسی کتاب: نظریه ای در باب عدالت، شماره ١٩(ISC)، ٢٨١ – ٢۶۵.
- وزارت کار و رفاه اجتماعی، 1399، اقتصاد24، eghtesaad24.ir.
- amar.org
- etemadnewspaper.ir
- eghtesaad24.ir
- farsi.Khamenei.ir
-fidibo.com
- irna.ir
-mehrnews.com
- mshrgh.ir
- Abrahamian, Ervand, (December1968), Crowd in Iranian Politics 1905-53, Past and Present, 41, 184-210.
- Abrahamian, Ervand, (1982), Iran Between Two Revolutions, New Jersey, Princeton University Press.
- Ma rx, Karl, (1968), The Eighteenth Brumaire of Louis Bonaparte, in Marx and Engels, London: Lawrence and Wishart, 1852.
- Mitchell, J.C, (1969), Social Netwirks in Urban Situations: Analysis of personal Relationships in central African Towns, Manchester, Manchester University press.
- Rawls, John, (1971), A Theory of Justice, Cambridge, Harvard University Press.
- Singh, A.M, (1976), Neighbourhood and social Networks in Urban India. New delhi, Marwah publications.
- Weber, M, (1947), The Theory of Social and Economic Organisation, New York, Oxford University press
ارزیابی تاثیر عملکرد اقتصادی کمیته امداد امام بر عدالت اجتماعی
*محمدجواد عالمچهره ** سیدعطاءالله سینایی *** سیدخدایار مرتضوی **** سیدمصطفی تقوی
*دانشجوی دکتری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب، تهران، ایران amirmohammadalamchehreh@yahoo.com
** استادیار، گروه علوم سیاسی، دانشگاه پیامنور تهران، تهران، ایران sinaee@pnu.ac.ir
*** استادیار، گروه علوم سیاسی و روابط بینالملل دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب، تهران، ایران kh-mortazavia@azad.ac.ir
**** استادیار، پژوهشکده تاریخ معاصر ایران، تهران، ایران Smtm38@gmail.com
تاریخ دریافت: 04/09/1400 تاریخ پذیرش02/11/1401
صص: 87- 100
چکیده
در سال هاي پس از انقلاب تا کنون، بر اساس رویکرد کاهش فقر، تلاشهاي بسیاري براي برقراري عدالت اجتماعی و محرومیت زدایی از طریق اقدامات دولت و نهادهاي حمایتی انجام گرفته است .با ورود به دهه پنجم انقلاب، وضعیت موجود نشان میدهد با وجود صرف منابع مالی و انسانی فراوان، همهی این تلاشها از اثر بخشی مورد انتظار در کاهش فقر و محرومیت برخوردار نبوده است. نظر به اینکه حمایت از افراد و خانوادههای نیازمند به عنوان یکی از مولفههای عدالت اجتماعی به کمیته امداد امام خمینی واگذار گردیده است در مقاله حاضر با بررسی دیدگاههای برخی اندیشمندان و جامعه شناسان سیاسی و محور قرار دادن نظریه عدالت اجتماعی اسلامی امام خمینی درصدد ارزیابی عملکرد کمیته امداد و تأثیر آن بر عدالت اجتماعی هستیم. در بررسیهای آماری انجام گرفته، نتایج معنادار بدست آمده از مقایسه جمعیت تحت حمایت کمیته امداد نسبت به جمعیت کشور و جمعیت زیر خط فقر و مقایسه آمار جمعیت تحت حمایت کمیته امداد در سرفصلهای حمایتی در مقایسه با آمار کشوری و سازمان بهزیستی، علاوه بر آنکه نشاندهنده عملکرد نسبتا مناسب کمیته امداد در جهت حمایت از فقرا و مستضعفین و تأثیر آن بر تحقق عدالت اجتماعی است در راستای نظریه سیاسی عدالت اجتماعی اسلامی امام خمینی نیز قابل تبیین میباشد اما تا رسیدن به وضعیت مطلوب عدالت اجتماعی در کشور فاصله زیادی وجود دارد.
واژههای کلیدی: امام خمینی، عدالت اجتماعی، فقرا و مستضعفین، عملکرد اقتصادی، کمیته امداد.
نوع مقاله: علمی
1- مقدمه
در یک دستهبندی کلی مقوله عدالت اجتماعی به معیارهای ارزشی حاکم بر جامعه باز میگردد و در مفهوم رفع فقر و نابرابری و رسیدگی به امور فقرا و نیازمندان، از ارزشهای دینی و اجتماعی مورد تأکیدی است که حکومت را مکلف به آن میکند و در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز دولت به ایجاد زمینه های برقراری عدالت اجتماعی موظف شده است. حمایت از افراد و خانواده های نیازمند، اشتغال، تأمین نیازهای اساسی زندگی، ثبات قیمتها متناسب با دستمزدها، توزیع عادلانه درآمد و ثروت، برقراری امنیت و نظم و حقوق همه جانبه افراد از مؤلفههای
نویسنده عهدهدار مکاتبات: سیدعطاالله سینائی Sinaee@pnu.ac.ir |
راهحلهایی برای ثبات، امنیت و پیشرفت کشور ارایه نمایند، هدف این مقاله ارزیابی عملکرد اقتصادی کمیته امداد در حمایت از فقرا و مستضعفین و تأثیر آن بر عدالت اجتماعی میباشد. در این راستا سعی خواهد شد با مورد توجه قرار دادن دیدگاههای اندیشمندان سیاسی و تبیین مقوله عدالت اجتماعی از دیدگاه امام خمینی و استفاده از تحلیل آماری موجود به موضوع پرداخته شود، همچنانکه با اتخاذ دیدگاهی حلالمسالهای و هنجاری تلاش میشود دستاوردهای این پژوهش را جمعبندی و ارائه نماید.
2- عدالت اجتماعی از دیدگاه اندیشمندان با تأکید بر جایگاه فقرا ومستضعفین
برخی از اندیشمندان و جامعهشناسان، تهیدستان را عناصری حاشیهای، غیرقانونی و جنایتکار تلقی میکنند و جوامع مستقل تهیدستان را پایگاهی برای مقابله با علوم تجربی مدرن و انتقاد از فلسفه جدید در غربز در نظر
میگیرند. آنها بر این باورند که الگوهای غلط و
نابهنجاریهای این گروه تنها از طریق بازگرداندن آنان به جامعه و مدرنیزه کردن آنها امکان‌پذیر است؛ عدهای دیگر از نظریه پردازان لیبرال در حوزه جامعه شناسی شهری، به نظریه حاشیهای بودن تهیدستان شهری به شدت انقاد
میکنند و استدلال میکنند که آنها نه تنها حاشیهای نیستند بلکه کاملاً منسجم و پیوسته به جامعه هستند. این نظریهپردازان با وجود نگاههای متفاوتی که به این گروه از جامعه دارند در بازگردانیدن تهیدستان به جامعه مدرن تجویز مشترک دارند ]4[.
لوید با تأکید بر این مطلب که عمده‌ترین گروه در میان تهیدستان شهری در جهان سوم، مهاجرانی هستند که از نواحی روستایی می‌آیند، در تبیین نقش تهیدستان در فرایند ورود و تشکیل شبکه‌های ارتباط جمعی و تأثیری که این افراد بر سامان سیاسی می‌گذارند به این موضوع می‌پردازد به سبب احساس ناامنی گروه مهاجران شبکه اجتماعی هر مهاجر با ارزش‌ترین منبع برای او به شمار می‌رود، در شرایط فقر مفرط این امر به مراتب چشمگیرتر است(میچل، ١٩۶٩، سینگ، ١٩٧۶ به نقل از لوید، ١٣٩٣، ١۵٧ و ١۵۶). عکس‌العمل و واکنش تهیدستان در قبال تفاوت‌ها و تبعیض‌های آشکاری که در ثروت و قدرت مشاهده میکنند میتواند به دو شکل خود را بنمایاند، یا این که نظام اجتماعی موجود یعنی الگوی روابط تعیین کننده نحوهی تخصیص منابع ثروت و قدرت را بپذیرد و در جهت حفظ و بهبود موقعیت خود در درون چنین نظام اجتماعی تلاش کند، و یا به گونه ای ناگزیر درصدد ایجاد تغییر در نظام اجتماعی موجود برآیند تا شاید از این طریق شرایط و قوانین حاکم بر موقعیت‌ها و فرصت‌ها موجود را اصلاح و تعدیل کنند و امکان بهره‌برداری از آن را فراهم آورند (لوید، ١٣٩٣، ١٨٩).
ماکس وبر به تهیدستان نگاهی ابزاری برای رشد سرمایه‌داری دارد. او مخالف بردگی و رعیتی بودن کارگران است اما میگوید کارگران فقط می توانند کار دستمزدی داشته باشند و آنها نباید مالک شغل خود باشند و فرصتی برای کسب درآمد برای شان وجود داشته باشد. وبر نیاز نیروی کار یا تهیدستان به خوراک را فرصتی برای کارفرما میداند تا حقوق سختی را بر کارگران تحمیل کند (وبر، ١٩۴٧، ٢٧۵ به نقل از کرایب ، ١٣٩٧، ٢١٧ و ٢١٨). در نظر وبر هم مانند مارکس طبقه با مالکیت تعریف میشود. او اذعان دارد فقدان اموال ضعفی واقعی برای کارگران بوجود می‌آورد که آنان را در خدمت به نظام سرمایه داری مجبور به کار می کند(کرایب، ١٣٩٧، ٢٢۴ – ٢٢٣).
جان رالز تهیدستان را افراد، گروهها یا طبقههای میداند که عدالت در مورد آنها اجرا نشده است. او فقر تهیدستان را ناشی از تصمیمات و اقدامات ظالمانه دولت یا سازمانها و نهادهای اجتماعی میداند ( رالز، ١٩٧١، ٧ به نقل از نصیری مشکینی، بهار ١٣٨٢، ٢۶۶). رالز میگوید تهیدستان به عنوان کم بهره‌ترین افراد باید بیشترین منفعت را از دولت، نهادها و سازمانهای اجتماعی دریافت نمایند ( رالز، ١٩٧١، ۵٣ به نقل از نصیری مشکینی، بهار ١٣٨٢، ٢۶٨). نگرش رالز به عدالت فایده گرایانه و عقلانی نیست. او با رعایت انصاف به عدالت نگرش اخلاقی دارد و نگاه فایده انگارانه را تضییع کننده اصلی‌ترین حقوق آدمی(آزادی و برابری) معرفی میکند. رالز تهیدستان را حاصل عدالت عقلانی و فایده‌نگر میداند که توزیع اولیه امکانات و تخصیص فرصت‌ها در آن منصفانه انجام نگرفته است ]27[. از نظر رالز دولت باید فرصت و امکانات اولیه را بصورت برابر توزیع کند و در این صورت مساوات، کفایت و شایستگی افراد نیز قربانی نخواهد شد. او معتقد است توزیع برابر هنگامی بی‌فایده است که توزیع نابرابر به نفع تهیدستان باشد ]27[.
مارکس از گروه ولگردان، باربران، کهنه‌خرهای دوره‌گرد، چاقوتیزکن‌های دوره‌گرد، تعمیرکاران دوره‌گرد، گدایان و به طور خلاصه تمام توده های نامعین و نامنسجم در کنار شاخه های فاسد و ماجراجوی سرمایه‌داران ذکر میکند ]37[. گروه یا طبقه مورد توجه مارکس طبقه کارگران جدید بود. از نظر مارکس این گروه افراطی‌ترین طبقه‌ای بود که می توانست آزادی، برابری، و برادری را به دست آورند زیرا هیچ‌کس در نظم اجتماعی فروتر از آنان نبود، و به جز زنجیرهایشان چیزی نداشتند که از دست بدهند ]20[. گروه تهیدستان ضرورتاً بیکار یا گدا نیستند هر چند در میان آنها بیکار و گدا هم وجود دارد اما در بین آنها مردمی‌اند که با دستمزد پایین به طور دائم درگیر چالش خط فقر هستند ]20[. باید دقت کرد که تهیدستان همانند گروه مورد توجه مارکس در پایین‌ترین سطح اجتماعی قرار داشتند مارکس پیش بینی کرده بود که کارگران بر اساس تجربه فرودستی یا زیردست بودن و استثمار خود، به درجه ای از خودآگاهی طبقاتی خواهند رسید که آنان را قادر به برپایی "انقلاب" می‌سازد ]18[.
آنتونیو گرامشی درمقاله"یادداشت‌هایی بر تاریخ ایتالیا" فرودستان را اقشار زیردستی ذکر میکند که میتواند شامل رعایا، کارگران، دهقانان و دیگران گروههایی باشد که از دستیابی به قدرت بازداشته شده‌اند و تحت سلطه طبقات حاکم نخبه استثمار شده و به انقیاد در آمده‌اند ]19[.
میشل فوکو نیز معتقد است تهیدستان میتوانند بطور مستقیم حرف بزنند و سوژه بودن و عاملیت خود را نشان دهند ]10[. به عقیده فوکو اگر به مردم تحت ستم فرصتی داده شود و از طریق همبستگی به اتحاد سیاسی برسند آنگاه تهیدستان میتوانند هم حرف بزنند و هم از وضعیت خود شناخت پیدا کنند(اسپیواک، ١٩٨٨، ٢٨٣ به نقل از ذوالفقاری و نجومیان، ١٣٨٩، ١٢٠). بطور کلی فوکو در اندیشه و آثار خود، رهیافتهای ایستا، و ثابت و واحد مدرنیستی را به چالش میکشد] 2[.
3- روش تحقیق
روش انجام این پژوهش ترکیبی از دو روش توصیفی و تحلیل آماری است. در این روش هر چند تمرکز در درجه اول بر آمار موجود و زمان حال است ولی وضعیت گذشته را نیز مورد بررسی قرار میدهد ]6[. غنای دادههایی که به صورت آماری توسط سازمانهای دولتی و نهادها به طور مرتب جمع آوری گردیده امکان دامنه گسترده ای از تحلیل های بالقوه را فراهم می آورند، برای ارزیابی عوامل عمده اجتماعی اجتماعات بزرگ و وضعیت عمومی جامعه می توان از تحلیل آمار موجود سود جست ]5[، در این روش مرحله پردازش و تحلیل با پژوهشهایی که محقق خود دادهها را گردآوری میکند یکسان است، از مزایای تحلیل دادههای موجود نسبت به روشهای دیگر گردآوری دادهها، تفکر بیشتر در باره مطالب اساسی و اهداف نظری پژوهش است که از دلایل اعتبار بالای این روش است ]5[. به نظر میرسد شیوۀ مواجهۀ پژوهشگر با موضوع نمیتواند به دور از چارچوب و یا چارچوبهای نظری اتخاذ شده در تبیین موضوع پژوهش باشد. . چارچوب نظری پژوهش بر اساس نظریه عدالت اجتماعی اسلامی امام خمینی استوار است و این هم بدلیل مساهمت اصلی ایشان در تاسیس کمیته امداد و هم به عنوان یک فقیه و اسلام شناسی که بر اجرای عدالت و رفع فقر و محرومیت زدایی تاکید زیادی داشته است.
4- دیدگاههای معطوف به ایران
تهیدستان و طبقات پایین جامعه در طول قرنها تحت تأثیر روحانیت و با حمایتهای مالی بازار می‌توانستند در اتحاد بین بازاریان و روحانیت، نفوذ و تأثیرگذاری هر یک از این دو گروه بر قدرت سیاسی را افزایش دهند ]3[.
تورج اتابکی در کتاب دولت و فرودستان از کارگران صنعتی و غیر صنعتی شهرها، کارگران روستاها و کارگران بیکار و مهاجر در گروه فرودستان نام می‌برد (اتابکی، ١٣٩٠، ٨). اتابکی میگوید تاریخ از پایین گرایش جدیدی در تاریخ نگاری خاورمیانه است که پژوهش آبراهامیان در باره نقش مردم در سیاست ایران به این موضوع اشاره دارد(آبراهامیان، ١٩۶٨، ١٨۴ – ٢١٠ به نقل از اتابکی، ١٣٩٠، ۵). نظر اتابکی این است با زوال اقتصاد سنتی و توان محدود اقتصاد جدید در تأمین کار برای گروه تهیدستان در محل زندگی‌شان، جستجو برای کار با مهاجرت به شهرها به روندی جدید بدل گردید ]1[. اتابکی با نگاه تازه‌ای با الهام از گرامشی به مقاومت فرودستان و عاملیت گروه کارگران و تهیدستان با عنوان تاریخ از پایین، تلاش دارد جایگاه گروه‌های فرودست در مواجهه با پدیده مدرن‌سازی در ایران و نقش گروه تهیدستان در این فرایند را تبیین نماید ]1[.
حسین عبداللهی در کتاب جهانی شدن اقتصاد و ساختار طبقات اجتماعی درایران، اقشار تهیدست را جزو اولین گروههایی معرفی میکند که در اثر ادغام ایران در اقتصاد جهانی، دچار زیان شدند، نگاه او به تهیدستان به تبیین و تحلیل او از ورود ایران به اقتصاد جهانی و تغییر ساختار طبقات در ایران مربوط میشود، وی پدیده جهانی شدن را باعث تشدید فقر و افزایش تعداد تهیدستان میداند.
کاتوزیان تبیین میکند تهیدستان در ایران، فرودست‌ترین گروه های اجتماعی هستند که علاوه بر دولت، تحت سلطه طبقات بالاتر نیز قرار دارند، همهی حقوق متعلق به دولت است تهیدستان از هیچ حقی برخوردار نیستند و اگر هم حقی باشد به طبقات بالاتر تعلق می گیرد، بر این اساس تهیدستان هیچ وظیفه ای در برابر دولت و سایر طبقات برای خود قائل نیستند، رفتار تهیدستان با توجه به منافع کوتاه مدت که میتواند به آنها تعلق گیرد قابل تعریف است. کاتوزیان با استناد به مطالعات خود، در مطالعه رویداد‌های اجتماعی ایران در باره ی دو انقلاب ایران در قرن بیستم میگوید این انقلابها با همهی تفاوتهایشان در اصل شورش های اجتماعی گسترده‌ای علیه دولت حاکم برای استقرار قانون بودند، و اگر ماهیت حکومت استبدادی در ایران مورد شناسایی قرار گیرد توضیح و پیشبینی رفتار طبقات با آگاهی از جایگاه و کارکرد آنها در جامعه ممکن میشود ( کاتوزیان، ١٣٨٠، ٢ -١). او می گوید طبقات پایین یا تهیدستان گذشته از سلطه حکومت تحت سلطه طبقات بالاتر هم قرار داشتند به هنگام ضعف و تزلزل حکومت یا آن را می‌کوبیدند، یا از آن دفاعی نمی‌کردند (کاتوزیان، ١٣٧۴، ٧). با توجه به ماهیت و اهداف جنبش مشروطه، نقش تهیدستان در جنبش را می توان در هر برهه با توجه به منافعی که می‌توانستند بدست آورند تعریف کرد]16[.
آبراهامیان تهیدستان و طبقات پایین شهری را گروه ها و افرادی میداند که در شرایط عادی به دنبال سعادت این جهانی و رستگاری آن جهانی هستند و به گونه ای تاریخی تحت تأثیر طبقات فرادست، روحانیت و بالاترین قدرت سیاسی قرار دارند اما در شرایط سخت و تعیین کننده، رفتار سیاسی آنها تابع منافع آنی شان خواهد بود. آبراهامیان در باره تهیدستان و طبقههای پایین در انقلاب مشروطه
میگوید گرانی بیش از حد قیمت نان بود که تهیدستان را به رویارویی با حکومت برانگیخت. تهیدستان و طبقه های پایین شهری به طور سنتی به روحانیت محلی و شاه احترام می‌گذاشتند وضعیت بد اقتصادی موجب شده بود تا از نیروهای مردمی حمایت کنند و اگر دربار به آنها غذا و پول می داد آمادگی روبرو شدن با انقلاب را نیز داشتند ]38[.
آصف بیات می گوید تهیدستان مصداق افرادی هستند که عرصه کار و فعالیت آنها بیشتر خیابان‌ها است و در غالب موارد به کارهای خیابانی نظیر دکه‌داری، دستفروشی، بساطی و چرخداری می پردازند و از این نظر با خواست دولت‌ها که خیابان‌ها را حوزه عمومی می دانند در تناقض قرار می گیرد. بیات در کتاب سیاست های خیابانی، در خصوص تهیدستان به عنوان یک گروه اجتماعی، بر آن است که پویایی حرکت "پیشروی آرام" تهیدستان و بسیج و تجهیز جمعی‌شان را تبیین کند، او مدعی است همین تهیدستان در انقلاب آرام کوچه پس کوچه های خلوت محله هایشان دخالت داشته‌اند ]4[ و زمانی که میزان توسعه و تأثیر حرکت تهیدستان آشکار شود، عکس العمل دولت و سرکوب آنان اجتناب ناپذیر است اما در اکثر مواقع سرکوب به شکست می‌انجامد، چرا که معمولاً دیر هنگام آغاز می شود، یعنی پیشروی کنندگان به حد کافی گسترش یافته‌اند، آشکار شده اند و به حد کافی دستاورد داشته اند ]4[.
5- دیدگاه امامخمینی درباره عدالت اجتماعی و ضرورت رسیدگی مدام به وضعیت زندگی فقرا
در بیانات امام خمینی مستضعفان، مستمندان، زاغه نشینان ]8[. گود نشینها، پابرهنهها، فقرا ]9[ و مردم پایین از طبقات کم درآمد و محروم جامعه هستند ]9[ که درد فقر و محرومیت و استضعاف را چشیده اند. او نادیده گرفتن محرومان را به معنای کنار گذاشتن عدالت اجتماعی تلقی می کند و صراحتا می گوید چیزی که هرگز نباید از آن عدول کنند حمایت از محرومین و پابرهنه ها است چرا که هر کسی از آن عدول کند از عدالت اجتماعی اسلام عدول کرده است ]8[ و براین نکته تأکید می نماید که مبنای اسلامی بودن، عمل است ]8[. ایشان در کتاب ولایت فقیه می نویسد: " ائمه و فقهای عادل موظف اند از نظام و تشکیلات حکومتی برای اجرای احکام الهی و برقراری نظام عادلانۀ اسلام و خدمت به مردم استفاده کنند.
چنانکه از این بیانات ایشان برمیآید هدف تشکیلات حکومتی برقراری عدالت اجتماعی اسلامی در خدمت به مردم به ویژه مستضعفین، محرومین و فقرا است و اصالت اسلامی بودن عمل است. از نظر امامخمینی، پیروزی انقلاب اسلامی ایران، مرهون تلاش طبقات پایین اجتماع یعنی همان مستضعفین است و یادآوری مینماید «شما این انقلاب را به ثمر رساندید و گروههایی که در سرتاسر این کشور این انقلاب را به ثمر رساندند، همان زنان و مردان محروم بودند» و دیگران را سفارش میکند «خود را از مردم پابرهنه و مستضعف و بی پناهی که تمامی عزت ما رهین منت و خدمت آنان است، ... دور نسازید» ]8[. او در جایگاه یک فقیه و اسلام‌شناس که قایل به پیوند دین و سیاست است و در پی سامان زندگی اجتماعی برمبنای اموزه های دینی است، عدالت اجتماعی را معادل عبادت و بلکه بالاترین عبادت می داند و می گوید:« وظیفه ما و همه دست اندرکاران است که به این مردم خدمت کنیم و در غم و شادی ومشکلات آنان شریک باشیم که گمان نمیکنم عبادتی بالاتر از خدمت به محرومین وجود داشته باشد.» ]8[. لب کلام ایشان در نشان دادن اهمیت و جایگاه فقرا در حکومت دینی را می توان در این عبارت دید: «به مستضعفان و مستمندان و زاغه نشینان که ولی نعمت ما هستند خدمت کنید» ]8[.
همچنین، در وفاداری و صداقت محرومان با الهام از سخنان امام علی(ع) در نهج البلاغه که به فرمانداران خود نهیب میزد که از همنشینی با ثروتمندان و از شرکت در مجالس مجلل آنها دوری گزینند چراکه آنها انسانهای پرتوقع و مدعی هستند و در واقع لازم اهل وفا و جوانمردی نیستند ولی در عوض، همنشینی و در کنار فقرا بودن را باید قدر دانست و مغتنم شمرد چرا که اینها انسانهای وفادار و قدردانی هستند که توقع چندانی نداشته و اهل قناعت هستند و در مواقع خطر نیز با نهایت ایثار از حکومت دینی دفاع می کنند. در این زمینه امام خمینی می گوید: «تنها آنهایی تا آخر خط با ما هستند که درد فقر و محرومیت و استضعاف را چشیده باشند. فقرا و متدینین بیبضاعت گردانندگان و برپادارندگان واقعی انقلابها هستند. ما باید تمام تلاشمان را بنماییم تا به هر صورتی که ممکن است خط اصولی دفاع از مستضعفین را حفظ کنیم... ما برای احقاق حقوق فقرا در جوامع بشری تا آخرین قطره خون دفاع خواهیم کرد.» ]8[ در جای دیگر نیز میگوید: شما بیایید احکام الهی را اجرا کنید. باید قوانین وضع بشود که حقوق محرومین و فقرا به آنها بازگردانده شود، این وظیفه شماست.» ]8[. همچنین، میافزاید:«ما باید برای پیشبرد اهداف و منافع ملت محروم ایران برنامهریزی کنیم. ما باید در ارتباط با مردم جهان و رسیدگی به مشکلات و مسائل مسلمانان و حمایت از مبارزان و گرسنگان و محرومان با تمام وجود تلاش نماییم» ]8[. و بالاخره، به کارگزاران حکومتی در خصوص توجه خاص به فقرا چنین هشدار می دهد: «خدا نیاورد آن روزی را که سیاست ما و سیاست مسئولین کشور ما پشت کردن به دفاع از محرومین و رو آوردن به حمایت از سرمایه دارها گردد و اغنیا و ثروتمندان از اعتبار و عنایت بیشتری برخوردار شوند. معاذ اللَّه که این با سیره و روش انبیا و امیرالمؤمنین و ائمه معصومین علیهمالسلام سازگار نیست» ]8[.
امامخمینی برای انتخاب کارگزاران و مسئولان نظام اسلامی در تصدی پستهای مختلف، نیز توصیه مینماید «ثروتمندان هرگز به خاطر تمکن مالی خود نباید در حکومت و حکمرانان و ادارهکنندگان کشور اسلامی نفوذ کنند و مال و ثروت خود را بهانه فخرفروشی و مباهات قرار بدهند و به فقرا و مستمندان و زحمتکشان، افکار و خواسته های خود را تحمیل کنند» ]8[. در اینجا نیز طنین سخنان و توصیههای امام علی را میتوان در گفتههای امامخمینی ملاحظه کرد. آنجا که میگوید: «اگر حالا هم شما کارهایی بکنید که توجه مردم را از مصالح و توجه خودتان از مصالح به چیز دیگر متوجه بشود، ... عوض اینکه برای این
پابرهنهها، برای این ضعفا، برای اینهایی که زحمت کشیدند و شما را به اینجا رساندند و حالا هم توقع از شما خیلی ندارند برای اینکه یک آب و نانی، یک آبی، یک نانی، یک برقی، یک چیزهایی، آن چیزهای اولیه را به اینها برسانید» ]8[. در جای دیگر نیز اینگونه اظهار میدارد: «مصلحت پابرهنهها و گودنشینها و مستضعفین، بر مصلحت قاعدین در منازل و مناسک و متمکنین و مرفهین گریزان از جبهه و جهاد و تقوا و نظام اسلامی مقدم باشد و نسل به نسل و سینه به سینه شرافت و اعتبار پیشتازان این نهضت مقدس، و جنگ فقر و غنا محفوظ بماند و باید سعی شود تا از راه رسیده ها و دین به دنیا فروشان، چهره کفرزدایی و فقرستیزی روشن انقلاب ما را خدشه دار نکنند و لکه ننگ دفاع از مرفهین بیخبر از خدا را بر دامن مسئولین نچسبانند» ]8[.
توصیههای و تاکیدات امام خمینی به سیاستگذاران و دست اندرکاران اجرایی در جای جای آثار و نوشتهها و
سخنرانیهای او مشهود است. چنانکه در جای دیگری با اشاره به وجدان درونی و منافع ملی میگوید: «وجدان اقتضای این را میکند که در همه جا کارها به نفع مملکت و به نفع اسلام و به نفع این جمعیت ها و خصوصاً به نفع مستمندها باشد» ]8[ یا میگوید: «از همه کسانی که این ملت با زحمت خودش، آنها را به مقامی رسانده است میخواهم که تمام توان خودشان را برای خدمت به این مستضعفین و خدمت به این بیغوله نشینهای بیچاره و خدمت به این زاغه نشینان صرف کنند؛ ... همه هم فکر و هم صدا قیام کنید و برای این مستضعفین و برای این ملت که به همه ما و به همه شما منت دارد و حق دارد، برای آنها خدمت کنید» ]8[. «فکر این ملت، فکر این زاغه نشینها، فکر این مردمی که همه چیزشان را دادند و شما را به مسند نشاندند، فکر آنها را بکنید» (]8[.
در جایی دیگر، فراتر از توصیه و ارایه رهنمود به وظیفه و رسالت کارگزاران حکومتی در خصوص توجه به فقرا اشاره و با قاطعیت و صراحت تمام بیان میدارد: «همه مدیران و کارگزاران و رهبران و روحانیون نظام و حکومت عدل موظفند که با فقرا و مستمندان و پابرهنهها بیشتر حشر و نشر و جلسه و مراوده و معارفه و رفاقت داشته باشند تا متمکنین و مرفهین، و در کنار مستمندان و پابرهنهها بودن و خود را در عرض آنان دانستن و قرار دادن، افتخار بزرگی است که نصیب اولیا شده است» ]8[. او با یادآوری مسئولیت و رسالت دینی کارگزاران نظام و نهادهای حکومتی نیز چنین میگوید: «دولت و مجلس شورای اسلامی و تمامی متصدیان امور تربیتی در مقابل خداوند قادر و تودههای ملت مستضعف مسئول هستیم و باید بدانیم که از مسئولیتهای بسیار بزرگ، مسئولیت دینی و ملی است، مسئولیت در مقابل مستضعفان و مظلومان است، و بالاخره مسئولیت در پیشگاه خالق و خلق، آن هم در طول تاریخ آینده» ]8[. بعلاوه، میافزاید: «به مجلس و دولت و دست اندرکاران توصیه می نمایم که قدر این ملت را بدانید و در خدمتگزاری به آنان خصوصاً مستضعفان و محرومان و ستمدیدگان که نور چشمان ما و اولیای نعم همه هستند و جمهوری اسلامی رهاورد آنان و با فداکاریهای آنان تحقق پیدا کرد و بقای آن نیز مرهون خدمات آنان است، فروگذار نکنید و خود را از مردم و آنان را از خود بدانید» ]8[.
امام خمینی در پایان عمر نیز فقرا و مستضفعان را فراموش نمیکند و از رنجها و مصایب آنها آسوده خاطر نمیشود و بخش مهم و قابل توجهی از وصیتنامه خویش را به این قشر اختصاص میدهد و مینویسد: «وصیت اینجانب به وزرای مسئول در عصر حاضر و در عصرهای دیگر آن است که علاوه بر آنکه شماها و کارمندان وزارتخانهها بودجهای که از آن ارتزاق می کنید مال ملت، و باید همه خدمتگزار ملت و خصوصاً مستضعفان باشید، و ایجاد زحمت برای مردم و مخالف وظیفه عمل کردن حرام و خدای نخواسته گاهی موجب غضب الهی می شود، همه شما به پشتیبانی ملت احتیاج دارید. با پشتیبانی مردم خصوصاً طبقات محروم بود که پیروزی حاصل شد و دست ستمشاهی از کشور و ذخائر آن کوتاه گردید. و اگر روزی از پشتیبانی آنان محروم شوید، شماها کنار گذاشته می شوید و همچون رژیم شاهنشاهی ستمکار به جای شما ستم پیشگان پستها را اشغال مینمایند] 8[. همچنین، اضافه میکند: «من از همه ارگانهای دولتی و ملی و همه گروهها میخواهم که از گروهگرایی و دسته بندی و فرصت طلبی و هواهای نفسانی احتراز کنند و خود را در راه خدمت به ملت و خلق مستضعف قرار دهند» ]8[. او بطور خاص به نظامیان و نیروهای مسلح نیز چنین توصیه میکند: «یکی دیگر از اموری که باید تمام قوای مسلح و خصوصاً آنان که در شهرها سر و کارشان با مردم بیشتر است، مثل سپاه پاسداران و بسیج و کمیته ها و شهربانی توجه کنند، رفتار نیکو و انسانی آنان است با مردم، بویژه مستضعفان. مردمی که از جمهوری اسلامی و رزمندگان جبهه ها با تمام توان پشتیبانی می کنند، سپاه و سایرین باید قلوب آنان را جلب و رضای خداوند را به دست آورند» ]8[. بعلاوه، به دیگر اقشار جامعه نیز چنین گوشزد میکند: «برادرهای عزیز من، برادرهای روشنفکر، برادران نویسنده و صاحب قلم، برادران دانشگاهی، دانشجویان محترم، روحانیان معظم، بازاریان محترم، کارگران عزیز، کارمندان محترم، بیایید به هم بپیوندیم؛ بیایید تمام قلمها و تمام قدمها و تمام گفتار ما بر منافع این قشر مستضعف باشد؛ نگذارید زاغه نشینان ما باز ادامه بدهند به زاغه نشینی] 8[. اهتمام و جدیت ایشان در توجه همگان به بهبود وضعیت مستمندان پایانناپذیر است و در سراسر عمر او و نیز در تمامی آثار بجای مانده از او میتوان رد پا ورگههای این اهتمام را مشاهده کرد. در اینجا با بیان عبارت کوتاه زیر که گویای نگاه همیشگی ایشان به محرومان است بسنده کرده و این بحث را خاتمه میدهیم و در مبحث بعد به دلایل محرومیت و استضعاف مستضعفین از نگاه وی می پردازیم: «به همه در کوشش برای رفاه طبقات محروم وصیت می کنم که خیر دنیا و آخرت شماها رسیدگی به حال محرومان جامعه است» ]8[.
دلایل محرومیت مستضعفین و اهمیت آنها
در اندیشه امام خمینی
جايگاه این طبقات از نگاه امام خمینی عمدتاً جایگاهی اکتسابی است. تعابیر؛ كوخ‌نشين، پابرهنه، زاغه‌نشين، چادرنشين، گودنشين و... حاكى از آن توجه امام به شاخص‌هاى مربوط به درآمد، شغل، مسكن و تحصيلات و نظاير آن است که عمدتاً ناشی از شرایط محیطی است به تعبیر دیگر وضعيت نابهنجار این طبقات تقديرى و جبرى نیست بلکه نتيجه‌ی به استضعاف كشاندن آنها توسط قدرت‌هاى مستكبر است]8[. وی بخش زیادی از مشکلات را ناشی از خیانت و سیاست‌های نادرست حکومت وقت معرفی می‌کردند ]8[. همچنین، غارت منابع را دیگر عامل فقر و وابستگی مردم می‌دانستند]8[.
آنچنان که از بیانات ایشان برمی آید فقرا و مستضعفین از دو دیدگاه دارای اهمیت هستند:
نگاه اول وی به این گروه از این نظر دارای اهمیت میباشد که آنان را اولیای نعمت برای همه خصوصآً دولتمردان و صاحبان جایگاههای حکومتی در جمهوری اسلامی ایران ذکر می نماید و جمهوری اسلامی را ره آورد آنان میداند و خطاب به آنها می گوید شما اين انقلاب را به ثمر رسانديد، همان زنان و مردان محروم و همانهايى كه مستضعف هستند ]8[. وی در باره مدیون بودن نظام وکارگزاران به فقرا و مستضعفین به مجلس شوراى اسلامى سفارش
میکند طرح‌هاى جدى در رفاه حال طبقه محروم داده شود تا بعضى از دُيُون خودتان را به اين طبقه ادا كرده باشيد]8[. نگاه دیگر امام خمینی به فقرا و مستضعفین که به نظر می رسد به لحاظ فقهی نیز حتی نسبت به نگاه اول اهمیت بیشتری داشته باشد جایگاه مستضفین در عدالت اجتماعی اسلامی است که خداوند آنان را وارثان قرار داده است] 8[. حكومت، حكومت مستضعفين است، حكومت محرومين است، خاصيت حكومت محرومين، مستضعفين و حكومت مردمى اين است كه، هم حكومت و وزرا و هم مجلسش مى‌فهمد مستضعفين و محرومين يعنى چه وقتى رئيس جمهورش از مدرسه پا شده است آمده است رئيس جمهور شده يعنى آنهايى كه در رأس حكومت واقع شدند خودشان محرومیت را لمس کردهاند ]8[.
جایگاه کمیته امداد در اندیشه امام خمینی
با عنایت به اینکه امام خمینی بنیان گذار کمیته امداد به مثابه نهادی بود که وظیفه ذاتی آن حمایت از اقشار فرودست و مستضعف جامعه بوده است؛ به نظر می رسد که بتوان اندیشه های وی در مورد این اقشار را در بیانات شان در ارتباط با این نهاد جستجو کرد:
«این کمیته‌ی امداد یک عملِ بسیار لطیف، ظریف و شریف دارند که با این عمل ان‌شاءاللّه میتوانند ریشه‌ی فقر را از سرتاسر کشور به امداد ملت بزرگوار ایران و به همت دولت بزرگوار ایران، این ریشه را از بیخ وبن بکنند» ]8[. همچنین میگوید: «احساس انجام وظیفه و خدمتگزاری متواضعانه؛ شما به امداد آنها برخاستهايد و آنها لايق اين هستند كه ما با تواضع به خدمت آنها برويم و براي آنها خدمت كنيم» ]8[. او بار دیگر بر مبنای نگاه کلی خود به پیوند دینداری و عبادت کردن از یکسو و خدمت به مستضعفان از سوی دیگر خطاب به دستاندرکاران کمیته امداد میگوید: «عمل شما آقايان درسرتاسر كشور عمل بسيار شريف خداپسندانه‌اي است كه مورد عنايت خداي تبارك و تعالي خواهد بود. ]8[. سپس، میافزاید: «من به شما دعا ميكنم كه در مقابل زحماتي كه ميكشيد خداوند پاداش نيكويي به شما دهد» ]8[. در پایان نیز از زحمات امدادگران اینگونه قدردانی میکند: «تشكر ميكنم كه در اين خدمت بسيار شريف و بزرگ همت گماشتيد» ]8[ و در عین حال به آنان یادآور می شود که: «کميته امداد بايد بصورت مستقل عمل كند تا بتواند به دور از تشريفات اداري به مردم مستضعف خدمات بيشتري ارائه دهد» ]8[.
6- شاخص های جمعیتی تحت حمایت کمیته امداد در سال 1395
براساس آخرین سرشماري عمومی نفوس و مسکن در آبان 1395 جمعیت کشور برابر با 79926270 نفر بوده است که در سرشماري این سال تعــداد 2/24 میلیــون خــانوار در کشــور وجود داشته که از این تعداد حدود 74 درصـد برابر 59146847 نفر در نقــاط شهــري ساکن بودهاند ]20[. در همین سال تعداد 2064953 خانوار و یا 4009084 نفر تحت حمایت کمیته امداد قرار گرفته بودند. از مجموع مدد جویان معیشت بگیر 1327118 نفر برابر 26/44 درصد مددجویان معیشت بگیر متعلق به مناطق شهری، 1657371 نفر برابر 28/55 درصد در مناطق روستایی و 13842 نفر برابر 56/ درصد عشایر و غیر ساکن بودند ]22[. مرکز پژوهش های مجلس نیز جمعیت زیر خط فقر در سال 1395 را 2/18 درصد جمعیت کشور اعلام کرده است ]22[.
درصد جمعیت تحت حمایت کمیته امداد به جمعیت کشور در سال 1395: 01/5 درصد
درصد جمعیت تحت حمایت کمیته امداد به جمعیت زیر خط فقر در سال 1395: 56/27 درصد
برآیند آمار سال 1395 نشان میدهد جمعیت تحت حمایت کمیته امداد نسبت به جمعیت کشور، خصوصاً نسبت به جمعیت زیرخط فقر کاملاً معنادار میباشد. جمعیت شهری نزدیک به 3 برابر جمعیت روستایی است اما به دلیل گسترش و شدت فقر در مناطق روستایی حدود 56 درصد جمعیت تحت پوشش کمیته امداد روستایی و عشایر هستند.
شاخصهای جمعیتی تحت حمایت کمیته امداد در سال 1396
براساس آخرین سرشماري عمومی نفوس و مسکن انجام گرفته سال 1395، برآورد جمعیت کشور در سال 1396 برابر است با 81070000 نفر ]20[ در برآورد آماری این سال تعــداد 54/24 میلیــون خــانوار در کشــور وجود داشته که از این تعداد 36/74 درصـد برابر 60281000 نفر در نقــاط شهــري و 64/24 درصــد برابر 20789000 نفر در نقــاط روستایی و غیر ساکن بوده اند. از مددجویان تحت حمایت کمیته امداد نیز در همین سال تعداد 2032100 خانوار و 3869986 نفر تحت حمایت این نهاد قرار گرفته بودند. و مرکز پژوهشهای مجلس جمعیت زیر خط فقر در سال 1396 را 5/17 درصد جمعیت کشور اعلام کرده است ]24[.
درصد جمعیت تحت حمایت کمیته امداد به جمعیت کشور در سال 1396: 77/4 درصد
درصد جمعیت تحت حمایت کمیته امداد به جمعیت زیر خط فقر در سال 1396: 28/27 درصد
شاخصهای جمعیتی تحت حمایت کمیته امداد در سال 1397
برآورد جمعیت کشور در سال 1397 بیش از 82840000 نفر بوده است که 61329000 نفر معادل 03/74 درصد آن را جمعیت شهری و 20754000 نفر معادل 97/25 درصد آن از جمعیت روستایی و عشایری تشکیل میداده است ]20[ و جمعیت تحت حمایت کمیته امداد در سال 1397 تعداد 1974170 خانوار و یا 4031291 نفر بوده است(سالنامه آماری کشور، 1397، 583) مرکز پژوهش های مجلس آمار جمعیت زیرخط فقر در سال 1397 را 4/18 درصد جمعیت کشور اعلام کرده است ]22[.
درصد جمعیت تحت حمایت کمیته امداد به جمعیت کشور در سال 1397: 91/4 درصد
درصد جمعیت تحت حمایت کمیته امداد به جمعیت زیر خط فقر در سال 1397: 69/26 درصد
شاخص های جمعیتی تحت حمایت کمیته امداد در سال 1398
جمعیت کشور در سال 1398 بیش از 83075000 برآورد شده است که 62367000 نفر معادل 07/75 درصد آن را جمعیت شهری و 20708000 نفر معادل 93/24 درصد آن را جمعیت روستایی تشکیل می دهد(سالنامه آماری وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، 1398، 32). بر پایه اطلاعات آماری تعداد 2147477 خانوار و 4458146 نفر از مددجویان در سال 1398 تحت حمایت کمیته امداد قرار داشتند(سالنامه آماری کمیته امداد، 1398، 45 - 43) از مجموع افراد تحت حمایت، 2053629 نفر برابر 06/46 درصد در مناطق شهری و 2379249 نفر برابر 37/53 درصد در مناطق روستایی و 25268 نفر برابر 57/ درصد در مناطق عشایری زندگی می کردند(سالنامه آماری کمیته امداد، 1398، 55). بر اساس گزارشی که از سوی معاونت رفاه اجتماعی وزارت رفاه و تعاون تهیه شده، ۲۰ درصد خانوارهای ایران زیر خط فقر زندگی میکنند ]28[.
درصد جمعیت تحت حمایت کمیته امداد به جمعیت کشور در سال 1398: 36/5 درصد
درصد جمعیت تحت حمایت کمیته امداد به جمعیت زیر خط فقر در سال 1398: 83/26 درصد
جمعیت زیر خط فقر تحت حمایت کمیته امداد برای سه دهک پایین درآمدی تا دی ماه 1399
در بررسی سه دهک پایین درآمدی مشخص گردید که 16 درصد خانوار دهک اول، 24درصد خانوار دهک دوم و 18درصد خانوار دهک سوم تحت حمایت کمیته امداد قرار دارند ]25[.
بررسی شاخصهای جمعیتی سالهای 1396 الی 1398 نشان میدهد که در این سالها نیز همانند سال 1395 جمعیت تحت حمایت کمیته امداد نسبت به جمعیت کشور خصوصاً نسبت به جمعیت زیر خط فقر معنادار میباشد بررسی آمار حمایت کمیته امداد از جمعیت سه دهک پایین درآمدی کشور در سال 1398 همچنین تبیینکننده معنادار بودن حمایتهای کمیته امداد از خانوارهای فقیر و نیازمند جامعه در بین این سه دهک میباشد این بررسیها نشان میدهد در سالهای بعد از 1395 همانند این سال جمعیت تحت حمایت کمیته امداد نسبت به جمعیت کشور تغییر معناداری نداشته است و همچنین است نسبت جمعیت تحت حمایت کمیت امداد به جمعیت زیر خط فقر تا سال 1398، بدین معنا که جمعیت تحت حمایت کمیته امداد که در سال 1395 برابر 56/27 درصد جمعیت زیر خط فقر است این درصد تا سال 1398 نیز تغییر چشمگیری نکرده است.
شاخصهای جمعیتی تحت حمایت کمیته امداد در سال 1399
بر پایه اطلاعات آماری تعداد 2573000 خانوار برابر 5289815 نفر از مددجویان تا آذر سال 1399 تحت حمایت کمیته امداد قرار داشتند ]25[ و نظر به اظهار مديركل دفتر مطالعات اقتصادي مركز پژوهش‌هاي مجلس در نشستي در اين مركز: «نرخ فقر در كشور ما به حدود 35 درصد رسيده است يعني 35 درصد مردم زير خط فقر قرار دارند» ]12[ بر این اساس با توجه به برآورد جمعیت 84078000 نفری کشور در سال 1399 جمعیت زیر خط فقر در این سال 29427300 نفر برآورد می شود همچنین با توجه به 29/6 درصد جمعیت تحت حمایت کمیته امداد به جمعیت کشور در سال 1399، درصد جمعیت تحت حمایت کمیته امداد به جمعیت زیر خط فقر در این سال 97/17 درصد برآورد می شود.
8- شاخصهای حمایتی با تأکید بر عملکرد کمیته امداد در سال 1398
ارائه شاخصهای عملکرد سازمانهای حمایتی و تحلیل آماری از اطلاعات بدست آمده میتواند زمینه تبیین عملکرد این سازمانها را در وظیفهای که به عهده آنها گذاشته شده است فراهم نماید نظر به گستردگی آمار و اطلاعات موجود و تفاوت در سرفصلهای کاری هر یک از این سازمانها و نهادها با یکدیگر امکان مقایسه در
سرفصلهای غیر مشترک را نامتناسب میکند از طرفی هدف مقایسه عملکرد این سازمانها با یکدیگر نیست بلکه به دنبال تبیین عملکرد و نقش آنها در وظایفی که به آنها واگذار شده هستیم.
تعداد خانوار و نفرات زندانیان مورد حمایت کمیته امداد در سال 1398
بر اساس بررسی بعمل آمده توسط گروه جامعه خبرگزاری مهر در حوزه قضایی و حقوقی تعداد زندانیان در سال 1398 برابر 198000 خانوار بوده که نیمی از خانواده های این زندانیان فاقد درآمده بودند ]35[. تعداد خانوار زندانی تحت حمایت کمیته امداد در سال 1398 برابر 99351 نفر یا 32934 خانوار معادل 63/16 درصد کل خانواده های زندانیان در این سال می باشد ]22[.
تعداد خانوار زندانی فاقد درآمد در سال 1398 (کشوری): 99000
درصد خانوارهای فاقد درآمد تحت حمایت کمیته امداد: 26/33
تعداد نفرات خانواده های افراد زندانی تحت حمایت کمیته امداد: 99351 نفر
تعداد دانش آموزان نیازمند تحت حمایت کمیته امداد و بهزیستی در سال 1398
در سال 98 - 1397 تعداد دانش آموزان 13998025 نفر اعلام شده که از این تعداد 7219453 نفر پسر و 6778572 نفر دختر هستند ]20[. تعداد 79771 دانش آموز یا 57/ درصد کل دانش آموزان کشور تحت پوشش سازمان بهزیستی ]21[ و 387000 دانش آموز یا 77/2 درصد کل دانش آموزان کشور تحت حمایت کمیته امداد قرار دارند از دانش آموزان تحت حمایت کمیته امداد 189386 نفر دختر و 197614 نفر پسر هستند ]22[. البته تعداد داش آموزان تحت حمایت کمیته امداد تا آذر سال 1399 به 724000 دانش آموز افزایش یافته است که این تعداد دانش آموز 17/5 درصد دانش آموزان کشوری در سال 98 – 1397 می باشند ]23[.
تعداد دانش آموزان نیازمند تحت حمایت بهزیستی در سال 1398 با ذکر درصد نسبت به دانش آموزان کشوری : 79771 دانش آموز یا 57/ درصد دانش آموزان کشوری
تعداد دانش آموزان تحت حمایت کمیته امداد در سال 1398 با ذکر درصد نسبت به دانش آموزان کشوری : 387000 دانش آموز یا 77/2 درصد دانش آموزان کشوری
تعداد دانش آموزان نیازمند تحت حمایت کمیته امداد در سال 1399 با ذکر درصد نسبت به دانش آموزان کشوری در سال 98 - 1397: 724000 دانش آموز یا 17/5 درصد دانش آموزان کشوری
چنانکه از آمار بالا بدست می آید 77/2 درصد دانش آموزان کشور در سال تحصیلی 98-1397 تحت حمایت کمیته امداد قرار دارند که این در صد حدود 5 برابر دانش آموزان تحت حمایت بهزیستی است و در سال تحصیلی 99- 1398 که به علت تورم شرایط زندگی مردم سخت تر گردیده است تعداد دانش آموزان تحت حمایت کمیته امداد از 77/2 درصد دانش آموزان کشور به 17/5 درصد افزایش یافته است.
تعداد دانشجویان نیازمند تحت حمایت کمیته امداد و بهزیستی در سال 1398
در سال 98 - 1397 تعداد دانشجویان 4218619 نفر اعلام شده است ]21[. تعداد 5163 دانشجو یا 13/ درصد کل دانشجویان کشور تحت پوشش سازمان بهزیستی ]21[ و 56807 دانشجو یا 35/1 درصد کل دانشجویان تحت حمایت کمیته امداد قرار دارند ]21[. البته تعداد دانشجویان تحت حمایت کمیته امداد تا آذر سال 1399 به 81000 دانشجو افزایش یافته است که این تعداد دانشجو 92/1 درصد دانشجویان کشوری در سال 98 – 1397
میباشند ]23[.
تعداد دانشجویان نیازمند تحت حمایت بهزیستی در سال 1398 با ذکر درصد نسبت به دانش آموزان کشوری: 5163 دانشجو یا 13/ درصد دانشجویان کشوری تعداد دانشجویان تحت حمایت کمیته امداد در سال 1398 با ذکر درصد نسبت به دانشجویان کشوری: 56807 دانشجو یا 35/1 درصد دانشجویان کشوری
تعداد دانشجویان تحت حمایت کمیته امداد در سال 1399 با ذکر درصد نسبت به دانشجویان کشوری در سال 98 - 1397: 81000 دانشجو یا 92/1 درصد دانشجویان کشور
آمار بالا مربوط به دانشجویان نشان میدهد 35/1 درصد دانشجویان کشور در سال تحصیلی 98-1397 تحت حمایت کمیته امداد قرار دارند که این درصد بیش از 10 برابر دانشجویان تحت حمایت بهزیستی است و در سال تحصیلی 99- 1398 که همچنین به علت تورم شرایط زندگی مردم سختتر گردیده است تعداد دانشجویان تحت حمایت کمیته امداد از 35/1 درصد دانشجویان کشور به 92/1 درصد افزایش یافته است.
تعداد سالمندان تحت حمایت کمیته امداد و بهزیستی در سال 1398
تعداد سالمندان اعلام شده در سال 1398 برابر است با 5283000 نفر که از این تعداد 788887 نفر یا 93/14 درصد سالمندان ]23[ کشوری تحت پوشش سازمان بهزیستی]21[ و 1639091 نفر بالای 60 سال که 02/31 درصد جمعیت سالمندان کشوری را تشکیل میدهد تحت حمایت کمیته امداد قرار دارند سالنامه آماری کمیته امداد، البته تعداد سالمندان تحت حمایت کمیته امداد تا آذر سال 1399 به 1669208 نفر افزایش یافته است که این تعداد سالمند 59/31 درصد سالمندان کشور در سال 1398
میباشند ]21[.
تعداد زنان سرپرست خانوار تحت حمایت کمیته امداد و بهزیستی در سال 1398
با توجه به آمار بدست آمده از زنان سرپرست خانوار در سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال 1395 که 3061753 نفر اعلام شده بود، تعداد زنان سرپرست خانوار در سال 1398 معادل 3182372 نفر برآورد میشود ]20[ در سال 1398 جمعیت زنان سرپرست خانوار تحت پوشش سازمان بهزیستی برابر 49589 نفر یا 56/1 درصد جمعیت زنان سرپرست خانوار کشوری را تشکیل میدهد ]23[ و تعداد زنان سرپرست خانوار تحت حمایت کمیته 1134960 نفر در سال 1398 بود که این تعداد برابر 66/35 درصد زنان سرپرست خانوار در سال 1398 خواهد بود ]23[ تعداد زنان سرپرست خانوار تحت حمایت کمیته امداد تا آذر سال 1399 به 1201751 نفر افزایش یافته است که این تعداد 76/37 درصد زنان سرپرست خانوار کشور در سال 1399 می باشند]26[.
تعداد مشاغل ایجاد شده توسط کمیته امداد و بهزیستی در سال 1398
جمعيت شاغلين ١٥ ساله و بيشتر در سال 1398 نسبت به سال قبل حدوداً ٤٣٠ هزار نفر افزايش داشته است]29[. تعداد خدمت گیرندگان اشتغال یافته توسط سازمان بهزیستی در این سال برابر است با 57872 شغل معادل 46/13 درصد مشاغل ایجاد شده کشوری در سال 1398(سالنامه آماری وزارت تعاون کار و رفاه اجتماعی، 1398، 258) و تعداد طرحهای اشتغال اجرا شده توسط کمیته امداد 141997 طرح میباشد که معادل 02/33 درصد اشتغال ایجاد شده در کشور در سال 1398 می باشد که از این تعداد 56868 طرح یا 40 درصد در مناطق شهری و 85129 طرح یا 60 درصد در مناطق روستایی اجرا شده است ]23[. بررسی آمار در سال 1398 نشان میدهد که نزدیک به یک سوم از مشاغل ایجاد شده در سطح کشور توسط کمیته امداد صورت پذیرفته است هرچند در این سال جمعیت شهری حدود چهار برابر جمعیت روستایی و عشایر است با این حال با لحاظ شدت و گستردگی فقر در مناطق روستایی 60 درصد مشاغل ایجاد شده توسط کمیته امداد در مناطق روستایی انجام گرفته است.
تعداد ایتام و محسنین تحت حمایت کمیته امداد در سال 1398
بر اساس سالنامه آماری کمیته امداد در سال 1398 تعداد 294049 نفر از ایتام و محسنین(دارای سرپرست ضعیف) تحت حمایت کمیته امداد قرار داشته که از این تعداد 127942 نفر یا 44 درصد یتیم و 166107 نفر برابر 56 درصد محسنین هستند ]23[ بنا بر اظهار معاون توسعه مشارکتهای مردمی کمیته امداد هنوز 10900 فرزند فاقد هر گونه حامی هستند] 7[ از این رو می توان تعداد ایتام و محسنین کشور را 304949 نفر برای سال 1398 برآورد کرد که از این تعداد 294028 نفر یا 42/96 درصد تحت حمایت کمیته امداد قرار داشته اند، به نظر میرسد حمایت کمیته امداد از جمعیت بالای 96 درصد فرزندان با سرپرست ضعیف و ایتام نیازمند بتواند تلاش این نهاد را در اجابت توصیههای امام و رهبری برای حمایت از فقرا و مستضعفین تبیین نماید.
تعداد واحد ها مسکونی احداث شده برای مددجویان در سال 1398
تعداد واحدهای مسکونی احداث شده در سال 1397 توسط بنیاد مسکن انقلاب اسلامی برای محرومین و آسیب دیدگان در سواح طبیعی 54858 واحد میباشد که از این تعداد 4897 واحد آن برای محرومین و تعداد 49961 واحد برای آسیبدیدگان در سواح طبیعی احداث گردیده است ]20[ واحدهای مسکونی ساخته توسط انجمن خیرین مسکن ساز نیز در سال 1397 برابر است با 1601 واحد ]20[ تعداد واحد های احداث شده در سال 1398 توسط بنیاد مسکن 60344 واحد و برای خیرین مسکن ساز 1761 واحد برآور میشود. کمیته امداد برای مددجویان تحت حمایت خود در سال 1398 تعداد 22764 واحد مسکونی احداث و خریداری کرده است که از این تعداد 2933 واحد آن خریداری شده و 19831 واحد آن احداث شده است ]23[ تعداد واحدهای احداث شده در سال 1398 توسط بنیاد مسکن، کمیته امداد و خیرین مدرسه ساز برابر 84869 واحد می باشد که از این تعداد 11/71 درصد آن مربوط به بنیاد مسکن، 82/26 درصد آن توسط کمیته امداد و 07/2 درصد آن را خیرین مسکن ساز احداث کردهاند.
8- نتیجه گیری
با ورود به دهه پنجم انقلاب، مساله فقر در کشور هنوز حل نشده باقی مانده و حتی در مواردی شکاف فقیر و غنی تشدید هم شده است. تحقق عدالت اجتماعی از جمله تکالیف حکومتی است که به ارزشهای حاکم بر جامعه بازمی‌گردد. بخشی از این تکلیف در مفهوم رسیدگی به امور فقرا و نیازمندان به کمیته امداد واگذار شده است و عدم تحقق آن علاوه بر اهمیت انسانی و ارزشی بسیار والای آن، می تواند نظام سیاسی را با بحران های متعددی مواجه نماید. کمیته امداد به عنوان یکی از راهبردهای امام خمینی در اولین روزهای پس از پیروزی انقلاب اسلامی وظیفه حمایت از فقرا و مستضعفین را بر عهده گرفت. ایشان کمک به فقرا و مستضعفین و نجات آنها از فقر و محرومیت را یک اصل اساسی می داند که عدالت اجتماعی اسلامی بدون آن تحقق نخواهد یافت و هرکس از آن عدول کند از عدالت اجتماعی اسلامی خارج شده است. بعلاوه، در سایر دیدگاه هایی که مورد مطالعه قرار گرفت و در پژوهش به برخی از آنها پرداخته شد فقرا و مستضعفین از اهمیت ویژه ای برخوردار هستند. تفاوت در تجربه، شناخت و نگاه اندیشمندان و جامعه شناسان سیاسی است که جایگاه فقرا و تهیدستان را نزد آنان تعیین می کند. در بررسی بعمل آمده از سال 1395 تا سال 1398 مشخص شد که حدود 5 درصد جمعیت کشور در این سال ها تحت حمایت کمیته امداد قرار داشته اند و نزدیک به 27 درصد جمعیت زیر خط فقر کشور نیز از حمایتهای این نهاد برخوردار بوده اند. همچنین، درصدهای قابل توجهای از سه دهک پایین درآمدی تحت حمایت کمیته امداد قرار داشته است. به دلیل شدت فقر در مناطق روستایی تمرکز حمایتهای کمیته امداد بیشتر در مناطق روستایی بوده است. در برآورد آمار مربوط به شاخص های حمایتی افراد و خانواده های تحت حمایت کمیته امداد با تکیه به شاخص های عدالت اجتماعی اسلامی در آراء امام خمینی و استفاده از این شاخصهای در تحلیل آمارهای موجود، و مقایسه آن با برخی از شاخصهای قابل مقایسه در آمار کشوری یا آمار مربوط به سازمان بهزیستی در سال 1398 معلوم شد یک سوم از خانوارهای زندانیان فاقد درآمد؛ 77/2 درصد
دانشآموزان کشور در این سال از حمایتهای کمیته امداد برخوردار بودهاند که این درصد حدود پنج برابر دانش آموزان تحت حمایت بهزیستی است و در سال بعد که به علت تورم شرایط زندگی مردم سختتر گردید تعداد دانش آموزان تحت حمایت کمیته امداد به میزان قابل ملاحظهای نیز افزایش یافته است. از جمعیت دانشجویان 35/1 درصد تحت حمایت کمیته امداد بودهاند که این درصد بیش از ده برابر دانشجویان تحت حمایت بهزیستی است و باز در سال بعد به علت شرایط سخت زندگی مردم، تعداد دانشجویان تحت حمایت کمیته امداد نیز افزایش یافته است. نزدیک به یک سوم سالمندان کشور از خدمات حمایتی کمیته امداد استفاده میکردهاند که این رقم بیش از دو برابر جمعیت سالمندان تحت حمایت سازمان بهزیستی بوده است. زنان سرپرست خانوار تحت پوشش حمایتی کمیته امداد بالغ بر یک سوم زنان سرپرست خانوار کشور بوده اند که این درصد حدود بیست و سه برابر زنان سرپرست خانواری است که تحت پوشش سازمان بهزیستی قرار گرفته بودند. بیش از یک چهارم خانههایی که در این سال برای خانوادههای نیازمند خریداری یا ساخته شده توسط کمیته
امداد انجام گرفته است و حدود یک سوم مشاغل ایجاد شده برای نیازمندان نیز توسط کمیته امداد صورت پذیرفته است و افزون بر 96 درصد ایتام و محسنین (فرزندان با سرپرست ضعیف) کشور در این سال از حمایتهای کمیته امداد
برخوردار بودهاند. با توجه به افزایش درصد مددجویان تحت حمایت کمیته امداد در سال 1399، جمعیت زیر خط فقر تحت حمایت کمیته امداد نیز با همین تناسب افزایش یافته است اما به علت ریزش قابل ملاحظهای از افراد و خانواده های نزدیک به خط فقر به زیر خط فقر در این سال، درصد جمعیت زیرخط فقر تحت حمایت کمیته امداد به درصد جمعیت زیر خط فقر در سال قبل کاهش قابل ملاحظهای را نشان میدهد. به عبارتی، برخلاف عملکرد مناسب کمیته امداد و افزایش جمعیت تحت حمایت خود، با تأثیرگذاری نامناسب سایر عوامل از قبیل تحریمها، جمعیت زیر خط فقر در کشور افزایش چشمگیری داشته است. عملکرد اقتصادی کمیته امداد علاوه بر آن که تبیینکننده معناداربودن آمار جمعیت تحت حمایت این نهاد در سرفصلهای حمایتی در مقایسه با آمار کشوری و سازمان بهزیستی می باشد در راستای نگرش امام خمینی برای تحقق عدالت اجتماعی اسلامی نیز قابل تبیین است. در چارچوب نظری مورد بحث تمامی آحاد مردم، گروهها و نهادها بویژه ارکان حکومتی برای تحقق عدالت اجتماعی اسلامی موظف و دارای نقش هستند تا جایی که امام خمینی خود و علما و فقها را نیز مکلف مینماید که از عملکرد نظام و تشکیلات حکومتی برای خدمت به محرومین و فقرا اطمینان حاصل کنند. همچنانکه ملاحظه می شود بررسی وضعیت فقر برای تحقق عدالت اجتماعی در کشور علاوه بر ارزیابی عملکرد اقتصادی کمیته امداد تابع عوامل دیگری نیز می باشد که مناسب است در پژوهشهای دیگری به آن پرداخته شود. نتایج بررسی و تحلیلی مقاله حاضر این قابلیت را دارد که مورد استفادهی مراکز آموزشی و پژوهشی، نهادها و مراجع تصمیمگیری کشوری و سایر نهادها حمایتی قرار گیرد.
منابع
1. اتابکی، تورج، (١٣٩٠)، دولت و فرودستان: فراز و فرود تجدد آمرانه در ترکیه و ایران، ترجمه آرش عزیزی، تهران، نشر ققنوس (نسخه الکترونیک برگرفته از سایت fidibo.com).
2. استنفورد، مایکل، (١٣٨١)، درآمدی بر فلسفه تاریخ، ترجمه احمد گل محمدی، تهران، نشر نی.
3. اشرف، احمد- بنو عزیزی، علی، (١٣٨۶)، طبقات اجتماعی
دولت و انقلاب در ایران، ترجمه سهیلا ترابی فارسانی، چاپ سوم، تهران، نیلوفر.
4. بیات، آصف، (1397)، سیاست های خیابانی، چاپ دوم، تهران، انتشارات شیرازه کتاب ما.
5. بیکر، ترز ال، (1377)، نحوه انجام تحقیقات اجتماعی، ترجمه هوشنگ نایبی، چاپ اول، تهران، انتشارات روش.
6. خداوردی، حسن، 1387، متدولوژی پژوهشی کیفی، فصلنامه ره آوردسیاسی، شماره 21.
7. خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران، 1399، www.irna.ir/news/84104251
8. خمینی، روح الله، صحیفه امام، (1378)، دوره 22 جلدی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).
9. درگاه ملی آمار، 1399، شماره: 12817، www.amar.org.ir
10. ذوالفقاری، غلامعباس و نجومیان، امیرعلی، (١٣٨٩)، درآمدی بر مطالعات فرودستان، تاریخ (دانشگاه آزاد اسلامی واحد محلات)،
11. رضوی، سیدابوالفضل و رهنما، (حسن‌وند)، ١٣٩۶، چیستی، خاستگاه و علل برآمدن تاریخ اجتماعی، تاریخ اسلام.
12. روزنامه اعتماد، 1399، شماره 4827، www.etemadnewspaper.ir/fa/main/detail/161009/28
13. عبد اللهی، حسین، (١٣٩٧)، جهانی شدن اقتصاد و ساختار طبقات اجتماعی در ایران، چاپ اول، تهران، نشر ثالث.
14. فوران، جان، (١٣٨۵)، تاریخ تحولات اجتماعی ایران: مقاومت شکننده، ترجمه احمد تدین، تهران، موسسه خدمات فرهنگی رسا.
15. کاتوزیان، محمد علی، (١٣٧۴)، اقتصاد سیاسی ایران از مشروطیت تا پایان سلسله پهلوی، ترجمه محمد رضا نفیسی و کامبیز عزیزی، چاپ پنجم، تهران، نشر مرکز.
16. کاتوزیان، محمد علی، (١٣٨٠)، دولت و جامعه در ایران انقراض قاجار و استقرار پهلوی، ترجمه حسن افشار، چاپ پنجم، تهران، نشر مرکز.
17. کرایپ، یان، (١٣٩٧)، نظریه ی اجتماعی کلاسیک، ترجمه شهناز مسمی پرست، چاپ دوازدهم، تهران، نشر آگه، ١٩٩٧.
18. لوید، پیتر کان، (١٣٩٢)، طبقهی کارگران و تهیدستان شهری در جهان سوم: بررسی و تحلیلی پیرامون وضعیت طبقاتی و قشربندی نیروی کار در جهان سوم، ترجمه حسینعلی نوذری، تهران، نشر آشیان.
19. محمدی، جمال و محمدی ، جهانگیر، (١٣٩٧)، روایت تاریخ در مطالعات فرودستان (استراتژی‌ها و سیاست نوشتار تاریخ فرودستان)، مطالعات جامعه‌شناختی علوم اجتماعی.
20. مرکز آمار ایران، سالنامه آماری کشور 1397، (1399)، چاپ اول، تهران، چاپخانه مرکز آمار ایران.
21. مرکز آمار و اطلاعات راهبردی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، سالنامه آماری وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی سال 1398، (1399)، چاپ اول، تهران، چاپخانه وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی.
22. مرکز برنامهریزی و پژوهش کمیته امداد امام خمینی(ره)، سالنامه آماری کمیته امداد امام خمینی(ره) 1395،(1396)، چاپ اول، تهران، چاپخانه کمیته امداد امام خمینی(ره).
23. مرکز برنامهریزی و پژوهش کمیته امداد امام خمینی(ره)، سالنامه آماری کمیته امداد امام خمینی(ره) 1398،(1399)، چاپ اول، تهران، چاپخانه کمیته امداد امام خمینی(ره).
24. مرکز پژوهشهای مجلس، 1399، سرویس اقتصاد مشرق، mshrgh.ir/1078736
25. مرکز پایش فقر کمیته امداد امام خمینی(ره)، پایش فقر، (1399)، تهران.
25. مرکز پایش فقر کمیته امداد امام خمینی(ره)، جامعه هدف کمیته امداد به روایت آمار، (1399)، تهران.
26. نصری مشکینی، قدیر، (بهار ١٣٨٢)، بررسی کتاب: نظریهای در باب عدالت، شماره ١٩(ISC)، ٢٨١ – ٢۶۵.
27. وزارت کار و رفاه اجتماعی، 1399، اقتصاد24، eghtesaad24.ir.
28. amar.org
30. eghtesaad24.ir
31. farsi.Khamenei.ir
32. fidibo.com
33. irna.ir
34. mehrnews.com
35. mshrgh.ir
36. Abrahamian, Ervand, (December1968), Crowd in Iranian Politics 1905-53, Past and Present, 41, 184-210.
37. Abrahamian, Ervand, (1982), Iran Between Two Revolutions, New Jersey, Princeton University Press.
38. Marx, Karl, (1968), The Eighteenth Brumaire of Louis Bonaparte, in Marx and Engels, London: Lawrence and Wishart,
1852.
39.Mitchell, J.C, (1969), Social Netwirks in Urban Situations: Analysis of personal Relationships in central African Towns, Manchester, Manchester University press.
40.Rawls, John, (1971), A Theory of Justice, Cambridge, Harvard University Press.
41.Singh, A.M, (1976), Neighbourhood and social Networks in Urban India. New delhi, Marwah publications.
42.Weber, M, (1947), The Theory of Social and Economic Organisation, New York, Oxford University press.
|