بررسی عوامل موثر بر رشد کارآفرینی در کسب و کارهای کوچک(SMEs) دانش بنیان مستقر در پارک علم و فناوری استان گیلان
محورهای موضوعی : تخصصیزهرا نظریان 1 * , کبری حدادی مقدم 2
1 - دانشگاه پیام نور
2 - دانشگاه آزاد اسلامی
کلید واژه: کارآفرینی, سازمان های کوچک و متوسط, پارک علم و فناوری,
چکیده مقاله :
شرکتهای دانش بنیان جهت تبدیل ایده‌ها و نوآوریها به محصول،تجاری سازی تحقیقات، همافزایی علم و ثروت و توانمند سازی و هدایت دانش‌آموختگان جهت ورود به فضای کسبوکار ایجاد می‌شوند.این کسبوکارها از نظر ایجاد مشاغل پایدار مبتنی بر فناوری و بهرهبرداری از فرصت‌های جدید،نقش مهمی در موفقیت اقتصادی کشور دارند؛از این‌رو شناسایی و بررسی عوامل موثر بر رشد و توسعه کارآفرینی در چنین سازمان‌هایی میتواند در برنامهریزیها و سیاست‌گذاری‌ها برای ارتقا فعالیتهای کارآفرینانه مفید باشد.در این راستا مطالعه حاضر با هدف بررسی عوامل موثر بر توسعه کارآفرینی در کسب و کارهای کوچک سامان یافته است. این مطالعه ، تحقیقی است توصیفی از نوع همبستگی و پیمایشی که جامعهی مورد پژوهش آن کارآفرینان و صاحبان شرکت های مستقر در پارک علم و فناوری استان گیلان می باشند. نتایج حاصل از بررسی 103 پرسشنامه به دست آمده نشان میدهد که عوامل مالی و اقتصادی مهمترین مقوله بوده و در این میان مولفه‌هایی چون دستیابی به منابع مالی،تعلیم و آموزش کارآفرینی،توانایی تولید کالاهای باکیفیت و فرهنگ پشتیبان و محرک نوآوری از بالاترین اولویت و اهمیت برخوردارند.
a
بررسی عوامل مؤثر بر رشد کارآفرینی در کسب و کارهای کوچک(SMEs) دانشبنیان مستقر در پارک علم و فناوری استان گیلان
*زهرا نظریان **کبری حدادی مقدم
* مدرس گروه مهندسی صنایع، کارشناس ارشد، مدیریت ارجرایی، دانشگاه پیام نور، رشت
** کارشناس ارشد، مدیریت بازرگانی، دانشگاه آزاد اسلامی ، واحد رشت، گیلان
z.nazarian184@gmail.com moghadam_r24@yahoo.com
تاریخ دریافت: 14/5/92 تاریخ پذیرش:13/10/92
چکیده
شرکتهای دانشبنیان جهت تبدیل ایده‌ها و نوآوریها به محصول، تجاریسازی تحقیقات، همافزایی علم و ثروت و توانمندسازی و هدایت دانش‌آموختگان جهت ورود به فضای کسب و کار ایجاد می‌شوند. این کسب و کارها از نظر ایجاد مشاغل پایدار مبتنی بر فناوری و بهرهبرداری از فرصت‌های جدید، نقش مهمی در موفقیت اقتصادی کشور دارند؛ از این‌رو شناسایی و بررسی عوامل مؤثر بر رشد و توسعه کارآفرینی در چنین سازمان‌هایی میتواند در برنامهریزیها و سیاست‌گذاری‌ها برای ارتقای فعالیتهای کارآفرینانه مفید باشد. در این راستا مطالعه حاضر با هدف بررسی عوامل مؤثر بر توسعه کارآفرینی در کسب و کارهای کوچک سامان یافته است. این مطالعه، تحقیقی است توصیفی از نوع پیمایشی که جامعهی مورد پژوهش آن 140 نفر از مدیران و کارآفرینان مؤسسات کوچک و بزرگ مستقر در پارک علم و فناوری استان گیلان میباشد که تعداد حجم نمونه بر اساس جدول کرجسی و مورگان 103 نفر تخمین زده شده است. نتایج حاصل از بررسی پرسشنامههای 22 سؤالی ( با ضریب آلفای کرونباخ ۸۱/۰ و طیف لیکرت 5 امتیازی) به دست آمده نشان میدهد که عوامل مالی و اقتصادی مهمترین مقوله بوده و در این میان مؤلفه‌هایی چون دستیابی به منابع مالی، تعلیم و آموزش کارآفرینی، توانایی تولید کالاهای باکیفیت و فرهنگ پشتیبان و محرک نوآوری از بالاترین اولویت و اهمیت برخوردارند.
کلید واژه‌ها: پارک علم و فناوری ، سازمان های کوچک و متوسط ،کارآفرینی.
مقدمه:
پارکهای علم و فناوری، به عنوان زیرساخت‌های حمایتی با ایجاد شرایط لازم برای رشد و توسعه شرکتهای دانشبنیان و مؤسسات نوپای مبتنی بر فناوری و همچنین کاهش مخاطره آنها، از افراد خلاق با ایدههای نوآورانه حمایت میکنند]1-3[. نقش پارکهای علم و فناوری، توسعه فناوری و شرکتهای دانشبنیان از طریق خلق
دانش فنی و تربیت نیروی انسانی متخصص حرفهای و یا فناور است. موفقیت این پارکها، در بسیاری از کشورها نقش اساسی در رشد و توسعه علمی اقتصادی آنها داشته است]4[.
کسب‌وکارهاي دانشبنیان نقش مهمی در اثربخشی تولید، تبلور دانش در محصولات و خدمات جدید، ارتقای
سطح اقتصاد و رفاه و تولید ثروت و ارزش‌افزوده در یک جامعه ایفا میکنند]5[ و حرکت به‌سوي نوآوري و ایجاد تغییر در ترکیب محصولات و خدمات در قلمرو فعالیت‌هاي یک شرکت دانشبنیان قرار دارد]6[. در واقع کسب‌وکارهاي دانشبنیان مبتنی بر نشر، اشاعه و استفاده از اطلاعات، دانش و خلق آن را بنا می‌نهند]7[ . این کسبوکارها بیشتر از سایر شرکتها خود را با تغییر و تحولات نوظهور در محیط کسبوکار همگام نموده و براي بقا در محیط‌هاي رقابتی تلاش میکنند]8.[ به اعتقاد کلارك1 هر اندازه که بنگاه اقتصادي دانشبنیان از دانش در ساختارهاي خود بیشتر استفاده کند، بر ارزش آن افزوده شده و چرخه تکامل یافته‌تري از بالندگی به‌وجود می‌آورد]9و10[. نگاهی به فعالیت بنگاههای کوچک دانشبنیان در کشورهای توسعه یافته و یا در حال توسعه، بیانگر نوعی ارتباط تنگاتنگ و مؤثر میان پیشرفت اقتصادی – اجتماعی این کشورها با توسعه این بنگاه‌هاست. مؤسسات کوچک دانشبنیان معمولاً جهت تبدیل ایده‌ها و نوآوریها به محصول و ایجاد مشاغل پایدار مبتنی بر فناوری، تجاریسازی تحقیقات و توانمندسازی و هدایت دانش‌آموختگان جهت ورود موفق افراد به فضای کسب و کار ایجاد می‌شوند]11[. با وجود فعالیتهای مراکز کارآفرینی دانشگاهها و برنامههای ذی‌ربط دیگر در چند سال اخیر، نرخ فعالیتهای کارآفرینانه و تعداد کسب و کارهای نوآورانهای که در ایران ایجاد شده، از میزان متوسط جهانی کمتر است. شناسایی و بررسی عوامل مختلف مؤثر بر توسعه کارآفرینی میتواند در برنامهریزیها و سیاستگذاریهای کلان برای ارتقای فعالیتهای کارآفرینانه در کشور کمکی مؤثر باشد. از این رو مقاله حاضر به کمک مطالعات اسنادی و پیمایشی به دنبال پاسخگویی به این سؤال اساسی است که عوامل مؤثر بر رشد کارآفرینی در سازمانهای دانشبنیان کدامند و تأثیر هر یک از این عوامل تا چه حد میتواند باشد.
مبانی نظری و پیشینه تحقیق
در دنياي در حال تحول امروز، كاميابي از آن جوامع و سازمان‌هايي است كه بين منابع كمياب و قابليتهاي مديريتي و كارآفريني منابع انساني خود رابطه معناداري برقرار سازد. به عبارتي ديگر جامعه و سازماني ميتواند در مسير توسعه، حركت رو به جلو و باشتابي داشته باشد كه با ايجاد بسترهاي لازم منابع انساني خود را به دانش و مهارت كارآفريني مولد تجهيز كند تا آنها با استفاده از اين توانمندي ارزشمند، ساير منابع جامعه و سازمان را به سوي ايجاد ارزش و حصول رشد و توسعه، مديريت و هدايت كنند]12[ .
در دنیای کسب و کار کنونی علاوه بر دارایی‌های فیزیکی و نیروی انسانی،" دانش" نیز به عنوان یکی از مهمترین لازمههای رشد اقتصادی ضروری و حیاتی است. دانش به محصولات و خدماتی تبدیل میشود که در چرخه اقتصاد کشور مبنای توسعه اقتصاد را تشکیل میدهد. در واقع دانش مهمترین عامل توسعه نوآوری است و باید قابلیت انتقال آن به فرآیندهای تولیدی در بنگاههای اقتصادی فراهم آید] 13[. در این راستا پارکها و مراکز رشد علم و فناوري از جمله زيرساختهاي ايجاد شده براي حمايت از شرکتهاي دانشبنيان محسوب ميشوند. کستلس و هال2، سه انگیزه اصلی در ایجاد پارکهای علمی را تجدید صنعتیسازی، توسعه منطقهای و ایجاد سینرژی و همافزایی میدانند. بر اساس نظر استوری و تثر3، نقش پارکهای علمی، توانمندسازی آکادمیها در دانشگاههای محلی برای تجاریسازی ایدههای تحقیقاتی آنها و ایجاد زمینه برای فعالیت کسب و کارهای کوچک و مناسبی است که از فناوریهای پیچیده استفاده میکنند]14[. در حال حاضر اين مراکز با حمایت مالی، معنوی و قانونی، ارائه تجهیزات و امکانات لازم، مشاوره و تأمین فضای کاری، وظيفه کمک به ايجاد و رشد شرکتهاي دانشبنيان را برعهده دارند ]4[. این شرکتهای کوچک در توسعه فناوری و رونق اقتصادی نقش اساسی دارند]15[ و اساس شکل‌گیری آنها، ایدههای خلاقانه مهندسان کارآفرین به عنوان مؤسسان این شرکت‌هاست]16[. در شرکتهای دانشبنیان، رشد اقتصادی و ایجاد اشتغال، متناسب با ظرفیت نوآوری تحقق مییابد. بدین معنی که دستاوردهای تحقیق و به طور پیوسته از طریق سرمایهگذاری به محصول، فرآیند و یا سیستم نوین تبدیل میگردد و دسترسی به ظرفیتهای سرمایهگذاری برای کارآفرینان و پژوهشگران عامل مهمی در ایجاد نوآوری و بهرهبرداری از توان فناوری در اقتصاد ملی است ]17و18[.
فعاليت اثربخش اين مراکز و حمايت از شرکتهاي دانشبنيان به کاربردي شدن دستاوردهاي حاصل از دانشگاه می‌انجامد و به ارتباط کارآمد دانشگاه و صنعت کمک ميکند و منجر به کاهش مخاطرههاي ناشي از فقدان تجربه، امکانات و منابع ميگردد. پژوهش‌ها نشان ميدهد شرکتهاي مستقر در پارکهاي علمي از اثربخشي سازماني بيشتري نسبت به شرکتهاي غيرمستقر برخوردارند]19[. حمايت مراکز رشد از دانش آموختگان دانشگاهي، کارآفرينان و متخصصاني که منابع لازم براي ورود به عرصه کار و صنعت را در اختيار ندارند، زمينه رشد و توسعه کسب و کار را فراهم ميسازد. کسب‌و کارهاي کوچک و متوسط که در دل اين مراکز شکل ميگيرد، مستعد، نوآور، منعطف و کارآفرين هستند و میتوانند محيط را به سرعت تغیير دهند]20[. با توجه به نقش كليدي كه شرکتهاي كوچك و متوسط(SME) تا كنون در عرصه پيشرفت فناوري در دنيا ايفا نموده‌اند، در اقتصاد دانايي محور نيز رويكرد ويژه‌اي به چنين مؤسساتي شكل گرفته است ]21[.
در تعریف بنگاههای کوچک و متوسط بیشتر بر معیارهای کمی همچون تعداد کارکنان و میزان گردش مالی تأکید شده است و آنها را برخوردار از سه ویژگی کیفی وجود مالکیت و مدیریت، مالکیت فردی و خانواگی و استقلال از سایر بنگاهها میداند]22[. فخاری و همکارانش شرکتهای دانشبنیان را مؤسسات کوچک و متوسط بخش خصوصی معرفی مینماید که با هدف توسعه فناوری، تجاریسازی نوآوریها و اختراعات، کاربردی کردن تحقیقات و بومیسازی فناوریهای مورد نیاز کشور توسط کارشناسان خبره تشکیل میگرددند. در این شرکتها تحقیق و توسعه هسته مرکزی فعالیتها بوده و مزیت اساسی آنها دانش فنی و تواناییهای علمی پرسنل آن است]23[. مطالعات آلبینو و همکاران4 گویای این واقعیت است که این شرکتها از دانش و اطلاعات استفاده میکنند تا با تحلیل دقیق، پاسخی مناسب برای همگام شدن با شتاب و تحول در مؤلفههای محیطی بازار، همچنین سلیقهها و نیازهای مشتریان ارائه دهند]24و25[.
بر اساس بررسی‌هاي انجام شده، نوآوريها و پيشرفتهاي صنعتي طي دهه‌هاي اخير در سطح جهان حاصل فعالیت‌هاي نوآورانه شركتهاي كوچك نوآور و دانش محور بوده است]26[. علاوه بر اين محققين، اشتغال در بنگاههاي كوچك به ويژه شركتهاي فناور را در دوران ركود و التهاب اقتصادي، پايدارتر از اشتغالي ميدانند كه توسط بنگاههاي بزرگ ايجاد شده است]27[.
امروزه کارآفرینی فردی و سازمانی از عوامل مهم رشد و توسعه اقتصادی به شمار میآیند، به طوری که در غرب و برخی از کشورهای دیگر، دو دههی اخیر دهههای طلایی کارآفرینی نام گرفته است؛ و نیز در بیشتر کشورهای پیشرفته و در حال توسعه به عنوان اصلیترین منبع توسعه مورد توجه قرار گرفته است]28[. کارآفرینی فرآیندي است که فرد کارآفرین به ایدههاي نو و خلاق 5و شناسایی فرصتهاي تازه و با بسیج منابع، مبادرت به ایجاد پیشه و کار و شرکتهاي نو، سازمانهاي جدید و نوآور و رشدیابنده میکند .این فرآیند که مستلزم پذیرش خطر و ریسک است، منجر به عرضه‌ی محصول یا خدمت تازه به جامعه میشود]29[ و سبب آن میگردد تا بهره برداري از منابع و فعال شدن آنها در جهت بهرهوري و تأمین منافع ملی میسر گردد و مؤسسههای بهرهور و خلاق ایجاد شوند که موجب رشد و توسعه همه جانبه باشند]30[. همچنین میتوان عنوان نمود که کارآفرینی فرآیند خلق چیز جدید و با ارزش با اختصاص زمان و تلاش لازم، در نظر گرفتن خطرهای مالی، روانی و اجتماعی و در نهایت رسیدن به رضایت فردی، مالی و استقلال است]31[ . کارآفرینان کسانی هستند که همراه با خطرپذیري، فرصتها را غنیمت میشمرند و با تکیه بر اندیشهها و تجربههاي خویش راهکارهاي تازه براي سودآوري جستجو میکنند]32[. ویلیام بای گریو6(1994) معتقد است: کارآفرین کسی است که یک فرصت را در مییابد و برای پیگیری آن فرصت، سازمانی را راهاندازی میکند. فرآیند کارآفرینی نیز تمام وظایف، فعالیتها و عملیاتی را که با درک فرصت و ایجاد یک سازمان به منظور پیگیری آن فرصتها ارتباط مییابد، در برمی‌گیرد]33[. همچنین كارآفرين كسي است كه فعاليت اقتصادي كوچك و جديدي را با سرمايه خود شروع مي‌كند]34[. كارآفريني يك روش تفكر و اقدام است كه فرصت ذهن افراد را به خود مشغول كرده و بر اساس آن كل، گرايشي در نگرش و رهبري متعادل به منظور خلق ارزش به وجود ميآورد ]35[. به عبارت ديگر كارآفريني يعني تمايل به اعمال ريسك‌هاي حساب شده، هم در زمينه شغلي و هم مالي و سپس انجام هر كاري كه براي ايجاد مزيت و امتياز ممكن است]36[. کارآفرینی، از عوامل اصلی ایجاد ارزش اقتصادی و ابزاری کارآمد و مؤثر برای کاهش تعداد بیکاران محسوب میشود و همچنین فرایند ایجاد کسب سود از ترکیبات جدید و منحصر به فرد است]37[.
وان درليند7(2000) معتقد است که در ميان همه‌ي مهارتهاي مورد نياز فارغ‌التحصيلان، مهارت کارآفريني ارزشمندترين مهارتي است که اشخاص هوشمند براي مقابله با چالش‌هاي اساسي قرن بيست و يکم به‌ويژه معضل بيکاري بايد به آن مجهز باشند]38.[
در طول چند سال گذشته، نیاز به داشتن مؤسساتی که در ایجاد کسب و کارهای پرخطر فعالیت کنند، توجه زیادی را به خود جلب کرده است]39و40[. اما بر خلاف صورت ظاهری، این مفهوم به معنای ایجاد کار نیست و به صورت غلط متداول شده است، در حالی که ایجاد کار ممکن است یکی از نتایج کارآفرینی باشد]41[. سه دلیل عمده کشورها برای توجه به مقوله کارآفرینی، تولید ثروت، توسعه
تکنولوژی و اشتغال مولد است در حالی که در کشور ما، این مفهوم به اشتباه با اشتغالزایی مترادف شده است]42[.
روششناسی پژوهش
پژوهش حاضر مطالعهاي اکتشافی است که به طریق میدانی با ماهیت توصیفی- پیمایشی انجام گرفته و از نظر هدف کاربردي میباشد. اطلاعات مورد نياز اين تحقیق طي دو مرحله جمعآوري گرديد . مرحله اول شامل روش كتابخانه‌اي و اسنادی و مرحله دوم مطالعات ميداني و تكميل پرسشنامه است. ابتدا از طریق مطالعه پیشینه پژوهش در داخل و خارج از کشور مهمترین عوامل مؤثر بر توسعه کارآفرینی در شرکتهای کوچک و متوسط در پنج مقوله دستهبندی گردید؛ سپس با توجه به مؤلفههای به‌دست آمده، پرسشنامهای مشتمل بر 22 سؤال ( با ضریب آلفای کرونباخ ۸۱/۰) با طیف لیکرت طراحی شد. جامعه آماری در این مرحله از تحقیق شامل 140 نفر از مدیران و کارآفرینان مؤسسات کوچک و بزرگ مستقر در پارک علم و فناوری استان گیلان میباشد. حجم نمونه بر اساس جدول کرجسی و مورگان 103 نفر تخمین زده شد. پس از اجرای پرسشنامهها، دادههای خام پژوهش، از پرسشنامهها استخراج و در جدول اطلاعات کلی تنظیم شد، سپس کلیه اطلاعات از طریق نرم افزار آماری SPSS مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.
یافته های پژوهش
میزان پاسخگویی و درصد فراوانی متغیرهاي تحقیق : پس از جمعآوری پرسشنامهها، اطلاعات حاصل استخراج گردید. میزان پاسخگویی به سؤالات پرسشنامه بر اساس جدول شماره 1 است.
[1] .Clark
[2] .Castell and Hall,1994
[3] .Story and Tether,1998
[4] .Albino.et.al.,2004
[5] .Innovative
[6] .William Bygrave
[7] . Van der.Linde
مقوله‌ها | خیلی کم | کم | متوسط |
| خیلی زیاد | جمع | |
عوامل اقتصادی و مالی | ۵/۶ | ۹/۱۲ | ۶/۲۲ | ۳/۳۲ | ۸/۲۵ | 100 | |
عوامل تجاری و حرفهای | ۴/۵ | ۹/۱۲ | 28 | ۴/۳۴ | ۴/۱۹ | 100 | |
عوامل آموزشی و تحقیق و توسعه | ۶/۸ | ۹/۱۲ | ۵/۲۱ | ۶/۳۷ | ۴/۱۹ | 100 | |
عوامل اجتماعی و فرهنگی | ۵/۷ | ۲/۱۷ | ۶/۲۲ | ۶/۳۶ | ۱/۱۶ | 100 | |
عوامل مرتبط با مقررات و سیاستهای دولتی | ۷/۹ | ۲/۱۷ | ۸/۲۵ | 29 | ۳/۱۸ | 100 |
جدول 2. نتایج آزمون کولموگروف – اسمیرنوف برای متغیرهای اصلی تحقیق
|
فاکتورها | مقدار آمارۀ k-s | سطح معناداری | نتیجه |
عوامل اقتصادی ومالی | 0.41 | 0.99 | توزیع نرمال دارد |
عوامل تجاری و حرفه ای | 0.47 | 0.97 | توزیع نرمال دارد |
عوامل آموزشی و تحقیق و توسعه | 0.41 | 0.99 | توزیع نرمال دارد |
عوامل اجتماعی و فرهنگی | 0.47 | 0.98 | توزیع نرمال دارد |
عوامل مرتبط با سیاست ها و مقررات | 0.44 | 0.98 | توزیع نرمال دارد |
جدول 3. نتایج حاصل از آزمون t مربوط به عوامل مالی و اقتصادی
|
سطح معناداری | درجه آزادی | tمقدار آماره آزمون | انحراف معیار | میانگین |
۰۱/۰ | 5 | ۷۲/۳ | ۱۹/۰ | ۲۹/۳ |
میانگین | مؤلفه | ردیف | عوامل مالی و اقتصادی |
۵۱/۳ | دستیابی به منابع مالی | 1 | |
۴۷/۳ | مدیریت مالی و توانایی تامین پول و اعتبارات مورد نیاز | 2 | |
۳/۳ | سود‌دهی و بازگشت سرمایه | 3 | |
۲۸/۳ | همکاری با بانک‌‌های عامل در تامین منابع مالی و اعطای تسهیلات | 4 | |
۲۱/۳ | رشد سریع بخش خصوصی در منطقه | 5 | |
۹۸/۲ | قرار گرفتن در مناطق آزاد ویژه اقتصادی یا در کنار آن | 6 |
جدول 4- میانگین رتبه مؤلفه های مربوط به عوامل مالی و اقتصادی طبق آزمون فریدمن به ترتیب اهمیت |
در میان 5 مقوله مطرح شده با درجه آزادی 4 و درصد اطمینان 99 درصد، میزان آزمون فریدمن معادل ۸۲۶/۶۳ حاصل گردید که بیانگر تفاوت معناداری میان پنج متغیر موجود است. همچنین در این میان عوامل اقتصادی و مالی از نظر پاسخدهندگان مهمترین عامل بوده و کمترین اهمیت مربوط به عوامل مرتبط با مقررات و سیاستهای دولتی است.
با توجه به سطح معناداری آزمون کولموگروف – اسمیرنوف، سطح معناداری آزمون از مقدار خطای 1% بزرگتر است. بنابراین فرض نرمال بودن مشاهدات چه در سطح اطمینان 95 % و چه در سطح 99% پذیرفته میشود(جدول 2). بنابراین با توجه به نرمال بودن توزیع مشاهدات، امکان استفاده از آزمونهای پارامتریک وجود دارد و از آزمون T تک نمونهای استفاده شده است.
عوامل اقتصادی و مالی:
با تأیید نرمال بودن مشاهدات به کمک آزمون کولموگراف و با توجه به این نکته که هر یک از گویههای مورد نظر جهت ارزیابی اثرگذاری عوامل اقتصادی و مالی به واسطه طیف لیکرت و بر مبنای مقیاس 1تا 5 اندازهگیری شدند، از آزمون پارامتریک t با مقدار مورد آزمون 3 که بیانگر حد مرزی اثرگذاری است استفاده شده است. نتایج حاصل در جدول 3 نشان میدهد که میانگین مؤلفه عوامل اقتصادی و مالی برابر۲۹/۳ و انحراف معیار آن برابر ۱۹/۰میباشد و با در نظر داشتن ضریب اطمینان 99 درصد و درجه آزادی 5، مقدار آمارۀ آزمون t برابر ۷۲/۳ و مقدار سطح معناداری آزمون t برابر ۰۱/۰ است که نشانگر اثرگذاری معنادار و بیشتر از حد متوسطِ عوامل اقتصادی و مالی بر رشد کارآفرینی در کسب و کارهای کوچک(SMEs) دانشبنیان مستقر در پارک علم و فناوری استان گیلان میباشد و برای تعیین اولویت از نتایج آزمون فریدمن استفاده شده است.
با در نظر گرفتن درجه آزادی 3 و 99 درصد اطمینان، سطح معناداری۰۱/۰، میزان آزمون فریدمن معادل ۹۲/۲۵ حاصل گردید که بیانگر وجود تفاوت معناداری میان شش مؤلفه مطرح شده برای عوامل مالی و اقتصادی است؛ همچنین بر اساس جدول شماره 4 و با توجه به میانگینهای به دست آمده طبق آزمون رتبهبندی فریدمن، دستیابی به منابع مالی و مدیریت و تأمین پول و اعتبارات مورد نیاز از دیدگاه پاسخگویان مهمترین عامل بوده است و سایر عوامل در رتبههای بعدی قرار گرفتهاند.
عوامل تجاری و حرفهای
با تأیید نرمال بودن مشاهدات به کمک آزمون کولموگروف، از آزمون پارامتریک t با مقدار مورد آزمون 3 که بیانگر حد مرزی اثرگذاری است استفاده شده است. نتایج حاصل در جدول 5 نشان میدهد که میانگین مؤلفه عوامل تجاری و حرفهای دقیقاً برابر3 و انحراف معیار آن برابر ۱۷/۰ میباشد و با در نظر داشتن ضریب اطمینان 99 درصد و درجه آزادی 4، مقدار آمارۀ آزمون t برابر 0 و مقدار سطح معناداری آزمون t برابر 1 است که نشانگر اثرگذاری عوامل تجاری و حرفهای در حد متوسط بر رشد کارآفرینی در کسب و کارهای کوچک(SMEs) دانشبنیان مستقر در پارک علم و فناوری استان گیلان میباشد و برای تعیین اولویت از نتایج آزمون فریدمن کمک گرفته شده است.
با در نظر گرفتن درجه آزادی 4و 99 درصد اطمینان، سطح معناداری کمتر از ۰۱/۰، میزان آزمون فریدمن معادل ۲۱/۳۵ حاصل گردید که بیانگر وجود تفاوت معناداری میان 5 مؤلفه مطرح شده برای عوامل تجاری و حرفهای است. همچنین بر اساس جدول 6، توانایی تولید محصول یا خدمت با کیفیت و نحوه بازاریابی و فروش آنها از مهمترین مؤلفهها بوده است.
عوامل آموزشی و تحقیق و توسعه
با تأیید نرمال بودن مشاهدات به کمک آزمون کولموگروف و با توجه به این نکته که هر یک از گویههای مورد نظر جهت ارزیابی اثرگذاری عوامل آموزشی و تحقیق و توسعه به واسطه طیف لیکرت و بر مبنای مقیاس 1تا 5 اندازه
گیری شدند، از آزمون پارامتریک t با مقدار مورد آزمون 3 که بیانگر حد مرزی اثرگذاری است استفاده شده است. نتایج حاصل در جدول 7 نشان میدهد که میانگین مؤلفه عوامل آموزشی و تحقیق و توسعه برابر ۵۹/۲ و انحراف معیار آن برابر ۶۱/۰ میباشد و با در نظر داشتن ضریب اطمینان 99 درصد و درجه آزادی 3، مقدار آمارۀ آزمون t برابر ۳/۰ و مقدار سطح معناداری آزمون t برابر ۲۷/۰ است و از خطای 1% بزرگتر میباشد که نشانگر اثرگذاری ِ در حد متوسط این عامل بر رشد کارآفرینی در کسب و کارهای کوچک(SMEs) دانشبنیان مستقر در پارک علم و فناوری استان گیلان میباشد و برای تعیین اولویت از نتایج آزمون فریدمن کمک گرفته شده است.
جدول 5. نتایج حاصل از آزمون t مربوط به عوامل تجاری و حرفه ای
|
سطح معناداری | درجه آزادی | tمقدار آماره آزمون | انحراف معیار | میانگین |
1 | 4 | 0 | ۱۷/۰ | 3 |
عوامل تجاری و حرفهای | ردیف | مؤلفه | میانگین |
1 | توانایی تولید محصول یا خدمت با کیفیت بالا | ۲۸/۳ | |
2 | نحوه ی بازاریابی و فروش محصولات و خدمات | ۰۴/۳ | |
3 | شناسایی بازارهای جدید | ۹۸/۲ | |
4 | دسترسی به کانالهای توزیع و توانایی عرضه به موقع محصول یا خدمات به بازار | ۸۸/۲ | |
5 | کسب و کارهای متکی بر تجارت الکترونیک | ۸۲/۲ |
جدول 6. میانگین رتبه شاخصهای مربوط به عوامل تجاری و حرفهای طبق آزمون فریدمن
|
سطح معناداری | درجه آزادی | tمقدار آماره آزمون | انحراف معیار | میانگین |
۲۷/۰ | 3 | ۳/۰ | ۶۱/۰ | ۵۹/۲ |
جدول 7. نتایج حاصل از آزمون t مربوط به عوامل آموزشی و تحقیق و توسعه
|
جدول 8. میانگین رتبه شاخصهای مربوط به عوامل آموزشی و تحقیق و توسعه طبق آزمون فریدمن |
عوامل آموزشی | ردیف | مؤلفه | میانگین |
1 | تعلیم و آموزش کارآفرینی | ۲/۳ | |
2 | کسب مهارتهای مدیریتی | ۹۳/۲ | |
3 | آموزش و تربیت نیروی انسانی جهت رشد و توسعه دانش سازمانی | ۴۵/۲ | |
4 | توجه به تحقیق و توسعه و انتقال آن | ۷۹/۱ |
عوامل اجتماعی و فرهنگی | ردیف | مؤلفه | میانگین |
1 | فرهنگ پشتیبان و محرک نوآوری | ۱۷/۳ | |
2 | حمایت و نگرش مثبت مسئولین | ۵۷/۲ | |
3 | افزایش قدرت ریسک پذیری افراد | ۳۲/۲ |
جدول 9. نتایج حاصل از آزمون t مربوط به عوامل اجتماعی و فرهنگی |
سطح معناداری | درجه آزادی | tمقدار آماره آزمون | انحراف معیار | میانگین |
۳۴/۰ | 2 | ۲۴/۱- | ۴۳/۰ | ۶۸/۲ |
جدول 10. میانگین رتبه شاخصهای مربوط به عوامل اجتماعی و فرهنگی
|
سطح معناداری | درجه آزادی | tمقدار آماره آزمون | انحراف معیار | میانگین |
۰۰۳/۰ | 3 | ۶/۸- | ۱۱/۰ | ۵۲/۲ |
با در نظر گرفتن درجه آزادی 3و 99 درصد اطمینان، سطح معناداری کمتر از ۰۱/۰، میزان آزمون فریدمن معادل ۹۷/۳۷ حاصل گردید که بیانگر وجود تفاوت معناداری میان چهار مؤلفه مطرح شده برای عوامل آموزشی و تحقیق و توسعه است. ترتیب مؤلفهها در جدول 8 نشان داده شده است. عوامل اجتماعی و فرهنگی نتایج حاصل در جدول 9 نشان میدهد که میانگین مؤلفه عوامل اجتماعی و فرهنگی برابر ۶۸/۲ و انحراف معیار آن برابر ۴۳/۰ میباشد و با در نظر داشتن ضریب اطمینان 99 درصد و درجه آزادی 2، مقدار آمارۀ آزمون t برابر۲۴/۱- و مقدار سطح معناداری آزمون t برابر ۳۴/۰ است و از خطای 1% بزرگتر میباشد که نشانگر اثرگذاری ِ در حد متوسط این عامل بر رشد کارآفرینی در کسب و کارهای کوچک(SMEs) دانشبنیان مستقر در پارک علم و فناوری استان گیلان میباشد .
|
جدول 11. نتایج حاصل از آزمون t مربوط به عوامل مرتبط با مقررات و سیاستهای دولتی |
جدول 12. میانگین رتبه شاخصهای مربوط به عوامل مرتبط با مقررات و سیاستها
|
با در نظر گرفتن درجه آزادی 2و 99 درصد اطمینان، سطح معناداری کمتر از ۰۱/۰، میزان آزمون فریدمن معادل ۹۶۷/۱۶ حاصل گردید که بیانگر وجود تفاوت معناداری میان سه مؤلفه مطرح شده برای عوامل اجتماعی و فرهنگی است. همچنین بر اساس جدول 10 و با توجه به میانگینهای به دست آمده طبق آزمون رتبهبندی فریدمن فرهنگ پشتیبان و محرک نوآوری از دیدگاه پاسخگویان مهمترین عامل بوده است و سایر عوامل در رتبههای بعدی قرار گرفتهاند. عوامل مرتبط با مقررات و سیاستهای دولتی نتایج حاصل در جدول 11 نشان میدهد که میانگین مؤلفه عوامل مرتبط با مقررات و سیاستهای دولتی برابر ۵۲/۲ و انحراف معیار آن برابر ۱۱/۰ میباشد و با در نظر داشتن ضریب اطمینان 99 درصد و درجه آزادی 3، مقدار آمارۀ آزمون t برابر ۶/۸- و مقدار سطح معناداری آزمون t برابر 0.003 است و از خطای 1% کوچکتر میباشد که نشانگر.
|
عوامل مرتبط با مقررات و.... | ردیف | مؤلفه | میانگین |
1 | وجود قوانین دست وپاگیر اداری و بوروکراسی | ۶۶/۲ | |
2 | بیثباتی قوانین،مقررات و سیاستهای موجود | ۵۳/۲ | |
3 | قوانین و مقررات لازم جهت توسعه کسب و کار | ۵۱/۲ | |
4 | اخذ مجوزها | ۳۹/۲ |
با در نظر گرفتن درجه آزادی 5 و 99درصد اطمینان، سطح معناداری ۰۰۱/۰، میزان آزمون فریدمن معادل 21.99 حاصل گردید که بیانگر وجود تفاوت معناداری میان چهار مؤلفه مطرح شده برای عوامل مرتبط با مقررات و سیاستهای دولتی است. همچنین بر اساس جدول 12 و با توجه به میانگینهای به دست آمده طبق آزمون رتبهبندی فریدمن، وجود قوانین دست و پاگیر اداری و بوروکراسی موجود از دیدگاه پاسخگویان مهمترین عامل بوده است.
بحث و نتیجه‌گیری
مراکز رشد و پارکهای علم و فناوری محیط‌های حفاظت شده و واحدهای سازمانی هستند که برای تسریع رشد و توسعه بنگاههای نوپا طراحی شده و از کارآفرینان فاقد سرمایه و امكانات لازم جهت راهاندازی یک کسب وکار کوچک دانشبنیان حمایت میکنند. این مراکز همچنین به عنوان حلقه رابط بین دانشگاهها و جامعه)صنعت( به‌منظور تجاریسازی دانش و تكنولوژی تولید شده در دانشگاهها به نفع صنعت عمل میکنند. این مراکز فراهم کننده زمینههای عملیاتی کارآفرینی و ایجاد اشتغال مولد در قالب راهاندازی کسب‌وکارهای کوچک و متوسط، تجاری کردن دستاوردهای علمی و تجربی دانشگاهیان، خلق ارزش و ثروت برای جامعه و مردم بوده، و برخورداری از حمایتهای مادی، معنوی، خدمات مشورتی تخصصی، مزایای قانونی)حمایتهای سازمانهای دولتی، وامها، معافیتهای مالیاتی، مناطق آزاد، بیمه‌ای ...( مصرحه در قوانین کشوری مرتبط با کارآفرینی را به دنبال خود دارند. توسعه کارآفرینی در همه کشورها همواره با موانع جدی رو‌به‌رو بوده است و توسعه آن نیازمند عزم ملی است و می‌بایستی در همه ارگان‌ها، سازمانها و نهادهای عمومی و دولتی مورد توجه قرار گیرد. تجربه کشورهای مختلف بیانگر این موضوع است که ایجاد و توسعه پارکهای علمی توانسته نقش مؤثری در ایجاد اشتغال و حمایت از کارآفرینان داشته باشد.
نتایج پژوهش نشان میدهد که عوامل مالی و اقتصادی مهمترین مقوله بوده و عوامل تجاری و حرفه ای، آموزشی و تحقیق و توسعه، عوامل اجتماعی و فرهنگی و عوامل مرتبط با مقررات دولتی در اولویتهای بعدی قرار دارند. در این میان از نظر اقتصادی، دستیابی به منابع مالی و توانایی تأمین پول و اعتبارات از مهمترین مؤلفهها میباشند. از این رو به نظر میرسد حمایت از تجاریسازی دستاوردهای فناورانه و توانمندی شرکتهای دانشبنیان، اعطای تسهیلات مالی به آنها، حمایت از مشارکت این شرکتها در پروژههای مشترک بینالمللی، حمایت از صدور ضمانت برای اخذ وام از بانکها و ارائه خدمات تجاریسازی و تقویت آن بتواند به توسعه فعالیت اقتصادی و در نتیجه به توسعه کسب و کار در این مؤسسات یاری رساند.
بنابر پیمایش صورت گرفته در میان عوامل تجاری و حرفهای نیز توانایی تولید محصول و یا خدمات با کیفیت و نحوه بازاریابی و فروش محصولات از بالاترین اولویت برخوردار میباشند. در این راستا شناسایی و درک نیازهای مشتریان برای مدیریت بهتر بازار، قیمتگذاری مؤثر بر اساس ارزش مورد انتظار مشتری، شناسایی رقبا و کانالهای توزیع و نیز اتصال این مؤسسات به صاحبان و خریداران برندهای جهانی میتوانند به مدیریت یک کسب و کار دانشبنیان کمک نمایند. بنا به نظرات اخذ شده از جامعه آماری در بعد آموزشی، تعلیم و آموزش کارآفرینی و کسب مهارتهای مدیریتی از بیشترین اهمیت برخوردار میباشند. از آن جایی که ادامه کار و حیات شرکتهای دانشبنیان مستقر در مراکز و پارکهای علم و فناوری از طریق اتصال با نهادهای دانشگاهی و علمی و تحقیقاتی است؛ این اتصال میتواند سبب افزایش مشارکت و همکاری بین شرکتها و نهادهای علمی شود و امکان کشف نیروهای کاری متخصص و باکیفیت را فراهم آورد. همچنین حمایت از تشکیل اتاقهای فکر به منظور بهره گیری از توان نخبگان و صاحبان اندیشه و انتشار مجلات
علمی و تخصصی فناورانه و برگزاری نشستها و همایش‌های مرتبط پیشنهاد میگردد. برگزاری دورههای آموزشی برای مدیران در بدو ورود نیز میتواند سبب تقویت مهارتهای مدیریتی در بین مدیران کارآفرین گردد. همچنین تقویت بسترهای کار گروهی در این سازمانها و ایجاد ساختاری مناسب مبتنی بر کار گروهی میتواند مؤسسات و سازمانهای دانشبنیان را یاری رساند. همچنین بنا بر نتایج حاصل در بعد اجتماعی و فرهنگی، فرهنگسازی و حمایت و نگرش مثبت مسئولین و در بعد مقررات و سیاستهای دولتی، وجود قوانین دست و پاگیر دولتی و بوروکراسی و نیز بیثباتی قوانین از مهمترین مضامین مطرح شده میباشند. در نهایت با توجه به نتایج پژوهش موارد زیر پیشنهاد میگردد:
· الزامي كردن آموزش كارآفريني براي كليه پرسنل سازمان به عنوان آموزشهاي ضمن خدمت و اعطاي امتياز خاص براي آنان.
· حذف بوروكراسيهاي اداري، شفافسازي قوانين و مقررات كسب و كار.
· تشكيل دفاتر كارآفريني در سازمان با الزام قانوني.
· كاهش موانع اداري راهاندازي كسب و كارهاي جديد و فعاليتهاي كارآفرينانه.
· افزودن فعاليتهاي كارآفرينانه به ارزيابي عملكرد ساليانه كاركنان و مديران سازمانها.
· ايجاد، توسعه و تقويت كلينيكهاي مشاوره كارآفريني در شهركها و خوشههاي صنعتي كشور.
· توسعه فرهنگ کارآفرینی و انتقال تجربیات کارآفرینی، از طریق تهیه و ساخت فیلمهای مستند، سینمایی، کارتونی در مورد زندگینامه و موفقیت کارآفرینان و نوآوران نام آور ایرانی.
· تأمين فضاى كارى انعطافپذير با امكانات اوليه ادارى و رايانهاى به صورت اجاره.
· تلاش براى فراهم آوردن حمايتهاى قانونى در روند تسريع رشد واحدهاى فناور.
· تسهيل همافزايى شبكهاى و افزايش توان رقابت.
· مشاركت در پروژهيابى و بازاريابى.
· برگزاری جشنواره و بازارچههای کارآفرینی و نوآوری در کلیه سطوح تحصیلی در آموزش و پرورش و دانشگاهها در سطح استانی و ملی به منظور بهره برداری و حمایت از ایدههای خلاق و نوآور توسط کارآفرینان حرفهای و سرمایهگذاران ایرانی.
· برنامههای آموزشي و درسي در كليه رشتهها و فرايندهاي اجرايي آنها بايد به گونهاي طراحي شوند كه مهارتهاي لازم را در دو محور، مهارتهاي فردي و تخصصي به دانشجويان ارائه كنند و در درون اين برنامهها انجام فعاليتهاي كارآفريني در دانشگاهها و به خصوص آموزش كارآفريني جاي داده شود.
منابع
1.Davis, S. Becoming a knowledge-based business. International Journal of TechnologyManagement, 14, 60-73, 2009.
2.Grant, R. M. Toward the knowledge base theory of the firm, Strategic Management Journal, 17, 109-122, 2006.
3.Griddings, S. R. Marketing for incubator managers and guidelines to assist their clients in their marketing, workshop on science and technology parks: market and planning, Isfahan, 2005.
4.مهدوی، حمید؛ شیخ زین الدین، محمود و اشرفی زاده، فخرالدین.شاخصهای مهم در فرآیند پذیرش مؤسسات انکوباتوری. فصلنامه رشد نوآوری، ۴(۲۸)، ۲۳-۱۵.
5.Shankar, R., Singh, M. D., Gupta, A., & Narain, R. Strategic planning for knowledge management implementation in engineering firms. Work Study, 52(4),190-200, 2003.
6.Sveiby,K.A knowledge-based theory of the firm to guide in strategy formulation. Journal of Intercultural Capital, 2(4), 344-358, 2001.
7.Clark, T. The knowledge economy. Education Training Journal, 43, 189-196, 2001.
8.Desouza,K.C.,& Awazu,Y. Knowledge management at SMEs: Five peculiarities, Journal of Knowledge Management, 10(1), 32-43, 2006.
9.Chung, P. W. H., Cheung, L., Stader, J., & Jarvis, P. Knowledge-based process anagement: An approach to handling adaptive orkflow. Knowledge- Based Systems Journal, 16(3), 149-160, 2003.
10.گلابی،امیرمحمد؛ مهرابی، روزا و رضوانی، مهران. مفهوم پردازی فرآیند مدیریت بازاریابی در کسب‌و کارهای دانش.بنیان مستقر در پارک علم و فناوری شهر اراک،فصلنامه اقتصاد و تجارت نوین، شماره‌های 21و22، 98-77، 1385.
11.مؤتمنی، علیرضا؛ حسین آبادی، محمد و همتی، امین. ارزیابی نرخ موفقیت واحدهای فناور مستقر در پارک ها و مراکز رشد علم و فناوری، فصلنامه رشد فناوری، ۸(۳۲)، ۴۰-۳۲.
12.دلجوی شهیر، جواد. کارآفرینی در دنیای امروز: زیر‌ساخت‌ها، ضرورت و اهمیت،www.jobportal.ir، 1386.
13.شفیع زاده، حمید و محسنی، هدی سادات. نقش دفاتر انتقال فناوری و دانشگاهها در تجاریسازی دانش، فصلنامه صنعت و دانشگاه، ۵(۱۷ و ۱۸)، 25-17، 1391.
14.شادان، سعید؛ پورسراجیان، داریوش و زارع، رامین. تحلیل و طراحی ساختار مناسب پارک های علم و فناوری ایران، رشد فناوری، ۱۰(۳۷)، ۳۷-۲۲، 1392.
15.Massa,S.,&Testa,S.A Knowledge management approach to organizational competitive advantage: evidence from the food sector, European management Journal,27(2), 129-141, 2009.
16.فخاری، حسین و سلمانی، داود. رهبری در مهندسی؛ رویکردی جهت بهبود مدیریت شرکتهای نوپای دانش بنیان، فصلنامه رشد فناوری، ۹(۳۵)، ۵۸-۵۲، 1392.
17.اللهیاری فرد، نجف و عباسی، رسول. بررسی الگوی مناسب ساختار سازمانی شرکتهای دانش بنیان، رشد فناوری، ۸(۲۹)، 54-47، 1390.
18.عظیمی، ناصرعلی و برخورداری دورباش، سجاد. شناسایی بنیانهای اقتصادی دانشبنیان، تهران: مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور، 1389.
19.Colombs. M.,& Delmastro. M. How effective are technology incubators evidence from Italy. Research policy, 2002.
20.Anila Nandkishore,S. The effectiveness of a government high_technology small business program within a small business incubator: a case study in government university and business collaboration. University of Laverne, 2008.
21.Carson,D.Towards a research Agenda, Conference discussion paper ,Academy of marketing/entrepreneurship Interface SIG,Southampton, 2005.
22.پور صادق، ناصر. بررسی رابطه بین سبکهای تصمیمگیری با مزیت رقابتی در شرکتهای کوچک و متوسط شهرکهای صنعتی استان آذربایجان غربی، فصلنامه صنعت و دانشگاه، ۶(۱۹ و ۲۰)، 45-33، 1392.
23.فخاری، حسین؛ سلمانی، داوود و دارایی، محمدرضا. بررسی اثرات تحریمهای اقتصادی بر عملکرد شرکتهای دانش بنیان کشور، فصلنامه سیاست علم و فناوری، ۵(۳)، 17-1، 1392.
24.ایزدیان، زینب؛ عبدالهی، بیژن و کیانی، مراد. مدیریت دانش؛ الگویی جهت مدیریت شرکتهای دانش بنیان مستقر در پارکهای علم و فناوری، رشد فناوری، ۱۰(۳۷)، 70-64، 1392.
25.Albino,V.,Garavelli,A.C., Gorgogline,M. Organization and technology in knowledge transfer.Benchmarking An International Journal,11(6),12-13, 2004.
26.رادفر، رضا. تبیین تأثیر شبکه‌سازی R&D بر افزایش ارزش در شرکتهای کوچک، فصلنامه رشد فناوری، ۴(۱۴)،۱۲-۲، 1387.
27.فیض پور، محمدعلی و پوش دوز باشی، هانیه. بنگاههای کوچک و متوسط با رشد سریع و سهم آنها در ایجاد اشتغال، فصلنامه پژوهش‌های اقتصادی ایران، ۳۷(۱۲)، ۱۴۳-۱۹، 1387.
28.Mccline, R. Opportunity Recognition: An Exploratory Investigation of a Component of the Entrepreneurial Process in the Context of the Health Care Industry: Theory and Practice, Tertiary Education Management, 25(2), 81-94, 2004.
29.مقیمی، فضل الله.کارآفرینی، سنجش و پژوهش، گاهنامه مرکز مطالعات سازمان سنجش آموزش کشور، 3، 1381.
30.هاشمی، حمید. سرمایههاي جاودان، ویژه نامه همایش کارآفرینی و فناوری‌هاي پیشرفته، تهران:مؤسسه توسعه دانش وپژوهش ایران، 1380.
31.هیسریچ، رابرت.دی و پیترز، پ.کارآفرینی، ترجمه علیرضا فیض بخش و حمیدرضا تقی یاری)،تهران: موسسه انتشارات علمی، 1383.
32.جهانگیري، علی. دولت کارآفرین، مدیریت دولتی،51، 1380.
33.شاه حسینی، علی. کارآفرینی. تهران: انتشارات آییژ، 1383.
34.سعیدي كيا ، مهدي. آشنايي با كار آفريني . انتشارات نشر سپاس، 1384.
35.مقیمی ، محمد. کارآفرینی نهادهای جامعه مدنی، تهرن: انتشارات دانشگاه تهران، 1383.
36.كوك، جيمز آر ، (1385). پيش به سوي كار آفريني ، ترجمه ميترا تيموري ،انتشارات نشر آموزه،اصفهان .
37.شائمی برزکی، علی و تیموری، هادی .رابطه کارآفرینی و نوآوري در سطح خرد و کلان، مجموعه مقالات نخستین کنفرانس ملی مدیریت تحول، اصفهان: دانشگاه اصفهان، 1385.
38.Van Praag, C. M., & Versloot, P. H. What is the value of entrepreneurship? A review of recent research;29,351-382, 2007.
39.علی میری ،مصطفی. آموزش کارآفرینی: پیدایش، توسعه، گرایش و چالشها، فصلنامه توسعه کارآفرینی،۱(۱)، 169-133، 1387.
40.Miles .M.P,& Govin.J.G. Exploring the practice of corporate venturing :some common forms and their organizational implications .Entrepreneurship theory and practice, 23(3), 21-40, 2002.
41.صباغیان، زهرا؛ احمدپور داریانی، محمود و عزیزی، محمد. بررسی ویژگیهای کارآفرینی دانشجویان، فصلنامه پیام مدیریت، 13و14، 1384.
42.قاسم نژاد، نیما و سیدی، میرحسین. دانشگاه کارآفرین پارادایمی نوین در رشد و توسعه صنعت، همایش اشتغال و کارآفرینی ، دانشگاه پیام نور میانه، 1388.