مقایسه توسعه انسانی در ایران وکشورهای منطقه (بر اساس گزارش توسعه انسانی سازمان ملل در سال 2011)
محورهای موضوعی :
1
رضا علیزاده
2
(مطالعات آينده دانشگاه صنعتی امیرکبیر)
غلامحسین وزیری
3
(دانشگاه صنعتی امیرکبیر)
کلید واژه: ایران, توسعه انسانی, شاخص توسعه انسانی, ارتباط صنعت و دانشگاه,
چکیده مقاله :
موضوع ارتباط صنعت و دانشگاه از محورهای اصلی حرکت در راستای سند چشم انداز بیست¬ساله ایران در افق سال 1404 هجری شمسی در زمینه توسعه علمی و فناوری است و تاثیر چشمگیری بر اشتغال نیروی انسانی تحصیل¬کرده، تولید ملی و در نتیجه درآمد سرانه کشور دارد و با عنایت به این¬که میانگین سال¬های تحصیل، امید به تحصیل و درآمد سرانه از شاخص¬های تعیین کننده توسعه انسانی هستند، لذا توسعه ارتباط جامعه دانشگاهی با صنایع مختلف کشور، یکی از الزامات بهبود وضعیت توسعه انسانی در کشور است در این مقاله سعی شده است مفهوم توسعه انسانی به وسیله شاخص¬ها و اجزای آن¬ها که برای سنجش توسعه انسانی استفاده میشوند، توضیح داده شود و سپس مقایسه¬ای تحلیلی بین ایران و کشورهای منطقه انجام گیرد. منظور از کشورهای منطقه کشورهایی هستند که در سند چشم انداز بیست ساله ایران در افق سال 1404هجری شمسی مدنظر قرار گرفته اند. این کشورها شامل کشورهای آسیای میانه، قفقاز، خاورمیانه و نیز کشورهای همسایه ایران می¬شوند. هدف از این مقاله، بررسی و ارزیابی توسعه انسانی جمهوری اسلامی ایران و مقایسه جایگاه آن بین کشورهای منطقه و نیز جهان براساس گزارش توسعه انسانی (HDR) سال 2011 می¬باشد. این گزارش به صورت سالیانه توسط سازمان ملل منتشر می¬شود. بررسی‌ها‌ی انجام یافته نشان می¬دهد که کشور ما از نظر شاخص توسعه انسانی در وضعیت مطلوبی به سر نمی‌برد و تداوم روند فعلی موجب نزول رتبه ایران در رتبه بندی جهانی خواهد شد. بنابراین پس از بررسی‌ها‌ی انجام گرفته و تحلیل نتایج به دست آمده برای بهبود توسعه انسانی در کشور پیشنهاداتی ارائه گردیده است.
The industry and university partnership is one of the main driving forces to achieve the goals of the Iran 1404 outlook document. It has a significant effect on the employment of the educated manpower and on the national production and subsequently on the GNI per capita. Since mean years of schooling and expected years of schooling and the GNI per capita are the substantial indices for human development, university and industry partnership is one of the requirements for improvement of human development indices. In this paper, the concept of the human development is tried to be explained. Measuring the human development by utilizing the indices, and also an analytic comparison between Iran and the countries introduced in Iran 1404 outlook document, is performed. The countries under our study in this paper are: the Middle East countries, Middle Asia, Caucasus and neighbor countries. The purpose of this paper is to investigate and evaluate the human development of Islamic Republic of Iran based on the human development report (HDR) in 2011. This report is publishing annually by the United Nations organization. The results show that we are not in a good position in the human development indices and our grade in the observed area is decreasing. Finally, some suggestions are presented to improve the human development.
1. احمدوند، امیری، محمدرحیم، نعمت اله، نگاهی به شاخص توسعه انسانی وجایگاه ایران در برخورداری از توسعه انسانی در مقایسه با سایر کشورها، ماهنامه بررسی مسائل و سیاست‌ها‌ی اقتصادی، ش89، ص5، فروردین، 1388.
2. اکبری، افخمی ستوده، نعمت اله، وحید، بررسی سازگاری ونقش آموزه‌ها‌ی اسلامی با شاخصهای نوین توسعه اقتصادی، همایش اقتصاد اسلامی وتوسعه، دانشگاه فردوسی مشهد، 1387.
3. باصری، فرهادی کیا، بیژن، علیرضا، تحلیل عوامل موثر بر شاخص توسعه انسانی در استان زنجان، فصلنامه پژوهشها وسیاست‌ها‌ی اقتصادی، سال 16، ش47، ص 5، پاییز 1387.
4. بخشوده، محمد،روند توسعه انسانی در ایران، فصلنامه توسعه و بهره¬وری، ج 2، ص 2، پاییز 1385.
5. خاکپور، باوان پوری، براتعلی، علیرضا، اسلام و شاخصهای توسعه، مجموعه مقالات چهارمین کنگره بین المللی جغرافیدانان جهان اسلام، دانشگاه زاهدان، فروردین 1389.
6. دادگر، یداله، مالیه عمومی و اقتصاد دولت،دانشگاه تربیت مدرس، چاپ 2، انتشارات دانشگاه تربیت مدرس، 1384.
7. دهمرده، اسفندیاری، رادنیا، نظر، مرضیه، مرجان، ارزیابی شاخص توسعه انسانی در استان سیستان و بلوچستان، فصلنامه علمی پژوهشی رفاه اجتماعی،ش 36 ، ص 167، تیر، 1389.
8. راعی، سعید، بحران اقتصاد وجنسیت:تحلیلی درباره بهبود شاخص توسعه انسانی در ایران، 1390.
9. شریف خطیبی، لیلا، شاخص توسعه انسانی، فصلنامه رهیافت، ش42، ص 46 ، بهار و تابستان 1387.
10. صادقی، مسائلي، باسخا، كوهيان، حسین، ارشك، مهدي، مسعود، توسعه انسانی در ایران، فصلنامه علمی پژوهشی رفاه اجتماعی، ش 24، زمستان 1386.
11. کریمی موغاری، عباس پور، زهرا، سحر، مقایسه شاخصهای توسعه ایران و ترکیه، مجله علمی پژوهشی"سیاسی¬-اقتصادی"، ش 284، ص96، تابستان 1390.
12. کمیجانی، نظری، اکبر، روح اله، ارزیابی مقایسهای شاخص توسعه انسانی در ایران و کشورهای منطقه در چهار چوب سند چشم انداز 1404، مجموعه مقالات هشتمین همایش منطقهای چشم انداز جمهوری اسلامی ایران در افق 1404، دانشگاه آزاد اسلامی، شهرکرد، فروردین، 1388.
13. فرجادی، غلامعلی، تحلیل شاخص توسعه انسانی ایران و سایر کشورها، کارآفرین، ش54 ، 1386.
14. فطرس، نعمتی، اکبری شهرستانی، محمدحسن، مرتضی، اعظم، شاخص توسعه انسانی ایران در سال 2010، مجله علمی پژوهشی ،سیاسی اقتصادی، ش284، ص 110، تابستان 1390.
15. فیض زاده، علی، بررسی مقایسهای شاخصهای توسعه انسانی ایران و کشورهای همسایه، فصلنامه رفاه اجتماعی، ش 9،1382.
16. مضطرزاده، فتح اله، بررسی شاخص نیروی انسانی و تاثیر آن در روند توسعه علم وفناوری، رهیافت، ش 24، ص 55، بهار و تابستان 1380.
17. نیسی، عبد الکاظم، شاخص توسعه انسانی دراستان‌ها‌ی ایران، فصلنامه علمی پژوهشی علوم بهداشتی، سال2، ش 2، ص55، بهار 1389.
18. Despotis, D.K, "Measuring Human Development via Data Envelopment Analysis: the Case of Asia and the Pasific", The International Journal of Management Science, 2004.
19. Grimn,M.,"A Human Development Index by Income Groups". World Development Vol. 36, No.12, pp. 2527-2546, 2008.
20. Musai, M. Mehrara, M., and Nemati, S.F. and Nekoolal Tak, M.,” Demand for Travel to Iran and Human Development Index”. European Journal of Social Sciences – Volume 25, Number 1.
21. Noorbakhsh,F., ”A Modified Human Development Index”. World Development Vol.26,No.3,pp. 517-52, 1998.
22. UNDP.Human Development Report 2010.
23. UNDP.Human Development Report 2011.
24. http://hdr.undp.org/en/statistics/
مقایسه توسعه انسانی در ایران وکشورهای منطقه
(بر اساس گزارش توسعه انسانی سازمان ملل در سال 2011)
فتح اله مضطرزاده1 رضا علیزاده2و3 غلامحسین وزیری2و3
1- استاد و عضو پژوهشكده مطالعات آينده دانشگاه صنعتی امیرکبیر
2- پژوهشگر همكار، پژوهشكده مطالعات آينده دانشگاه صنعتی امیرکبیر
3- دانشجوی کارشناسی ارشد مهندسی آینده پژوهی، دانشگاه صنعتی امیرکبیر
تاريخ دريافت: 20/01/91 تاريخ پذيرش: 15/3/91
چكيده: موضوع ارتباط صنعت و دانشگاه از محورهای اصلی حرکت در راستای سند چشم انداز بیستساله ایران در افق سال 1404 هجری شمسی در زمینه توسعه علمی و فناوری است و تاثیر چشمگیری بر اشتغال نیروی انسانی تحصیلکرده، تولید ملی و در نتیجه درآمد سرانه کشور دارد و با عنایت به اینکه میانگین سالهای تحصیل، امید به تحصیل و درآمد سرانه از شاخصهای تعیین کننده توسعه انسانی هستند، لذا توسعه ارتباط جامعه دانشگاهی با صنایع مختلف کشور، یکی از الزامات بهبود وضعیت توسعه انسانی در کشور است در این مقاله سعی شده است مفهوم توسعه انسانی به وسیله شاخصها و اجزای آنها که برای سنجش توسعه انسانی استفاده میشوند، توضیح داده شود و سپس مقایسهای تحلیلی بین ایران و کشورهای منطقه انجام گیرد. منظور از کشورهای منطقه کشورهایی هستند که در سند چشم انداز بیست ساله ایران در افق سال 1404هجری شمسی مدنظر قرار گرفته اند. این کشورها شامل کشورهای آسیای میانه، قفقاز، خاورمیانه و نیز کشورهای همسایه ایران میشوند. هدف از این مقاله، بررسی و ارزیابی توسعه انسانی جمهوری اسلامی ایران و مقایسه جایگاه آن بین کشورهای منطقه و نیز جهان براساس گزارش توسعه انسانی (HDR) سال 2011 میباشد. این گزارش به صورت سالیانه توسط سازمان ملل منتشر میشود. بررسی‌ها‌ی انجام یافته نشان میدهد که کشور ما از نظر شاخص توسعه انسانی در وضعیت مطلوبی به سر نمی‌برد و تداوم روند فعلی موجب نزول رتبه ایران در رتبه بندی جهانی خواهد شد. بنابراین پس از بررسی‌ها‌ی انجام گرفته و تحلیل نتایج به دست آمده برای بهبود توسعه انسانی در کشور پیشنهاداتی ارائه گردیده است. کلید واژه: ایران، توسعه انسانی، شاخص توسعه انسانی، ارتباط صنعت و دانشگاه. |
مقدمه
در سند چشم انداز بيست ساله جمهوري اسلامي ايران در افق سال ١٤٠٤ هجري شمسي، از ايران به عنوان کشوري توسعه يافته با جايگاه اول اقتصادي، علمي و فناوري در منطقه آسياي جنوب غربي (شامل آسياي ميانه، قفقاز، خاورميانه و کشورهاي همسايه) نام برده شده است. دستيابي به اين اهداف مستلزم بررسي دقيق وضعيت ايران، شناسايي نقاط ضعف و قوت آن در مقايسه با کشورهاي منطقه، تعيين راهکارها و انتخاب برنامههاي توسعهاي مناسب در طول دوره بيست ساله سند مذکور است .
امروزه صاحبنظران در باب توسعه اقتصادي به تعاريف و بيان مفاهيم جديدي از توسعه رسيدهاند. برخي از اقتصاددانان برخلاف نظر پيشگامان مسائل توسعه اقتصادي، در تبيين و توضيح مفهوم توسعه اقتصادي، صرفاً به ملاكها و شاخص‌هاي اقتصادي اكتفا نكرده و از معيارهاي اجتماعي، فرهنگي، سياسي و به طوركلي انساني سخن به ميان آوردهاند. در حاليكه پيشگامان مسائل اقتصادي، به جنبه‌ها‌ي غير اقتصادي در توسعه نظير وجوه فرهنگي، اجتماعي و انساني توجه و عنايتي نداشتند[12]. توسعه انسانی درباره ایجاد محیطی که در آن مردم بتوانند استعدادهای بالقوه خود را شکوفا کرده، مولد باشند و زندگی خود را براساس نیازها و منافعشان بسازند بحث میکند[17].
توسعه، مفهومی والاتر از رشد اقتصادی، یعنی درآمد سرانه است و کشورهایی که از درآمد سرانه بالا برخوردارند الزاماً در رده کشورهای توسعه یافته تلقی نمیشوند. این امر دلالت بر آن دارد که مفهوم توسعه دربرگیرنده اجزای دیگری مثل کاهش فقر، توزیع عادلانه درآمدها و امثال آن است که در یک نگاه کلیتر به دنبال دستیابی به اموری است که مدنظر توسعه انسانی است، به بیان دیگر میتوان توسعه انسانی را مهمترین بعد توسعه دانست[4].
مفهوم توسعه انسانی اولین بار توسط آمارتسین ومحبوب الحق در سال 1990 مطرح شده است[13]. از نظر آمارتسین، اجرای توسعه انسانی دو اثر مستقیم و غیر مستقیم دارد. اثر مستقیم آن، از طریق افزایش سواد و بهداشت و امید به زندگی، برکیفیت زندگی مردم اثر میگذارد، حتی اگر به توسعه اقتصادی وگسترش صنعت در کشور منجر نشود. اثر دوم آن به شکلی غیر از طریق افزایش امکانات آموزشی و بهداشتی، توسعه اقتصادی و رشد صنعتی را تسهیل میکند، کارآیی را بهبود میبخشد و تمامی این عوامل به نوبه خود در ارتقای کیفیت زندگی مردم موثر است[5].
درونمایهی اصلی توسعه انسانی این است که توسعه باید چیزی بسیار بیش از افزایش درآمد و دارایی باشد. کانون توجه توسعه، باید انسان باشد و در کنار آن، هدفهای بزرگی چون کاهش بنیادی فقر و امکان برخورداری عادلانه شهروندان از فرصتهای اقتصادی را دنبال کند[14].
توسعه انساني از جديدترين دغدغههاي انديشمندان و متفكران در مورد ابعاد انساني توسعه است. اين عقيده كه توسط واحد برنامه توسعه سازمان ملل تدوين و گسترش يافته، نمادي جديد در مقوله توسعه است. در سال 1990، اولين بحث مربوط به توسعه انساني مطرح شد و اولين گزارش مربوط به آن تدوين گرديد. در آن زمان، «درآمد سرانه» به عنوان معيار رفاه و توانمندي انسانها در جوامع مختلف و شاخص توسعه در مقايسههاي بين كشوري در نظر گرفته شد[6]. پيشرفت همهجانبه در عرصههاي انساني و اجتماعي را نميتوان تنها با ابزار درآمد سرانه سنجيد و اصولاً زندگي ابعادي گوناگون و بسيار فراگيرتر از درآمد سرانه دارد[12]. از آنجا كه شاخص توسعه انسانی و تحليل آن، ما را با وضعيت توسعه انساني و فرآيند توسعه در كشور آشناتر خواهد كرد، در اين مقاله سعي شده است ضمن بررسي وضعیت توسعه انساني در ايران به مقايسه آن با كشورهاي منطقه در چارچوب سند چشم انداز 1404 بپردازيم.
این مقاله از شش قسمت تشکیل میشود. بعد از مقدمهای درباره توسعه انسانی و اهمیت این موضوع، در بخش دوم مقاله پیشینه تحقیقاتی موضوع، مرور شده و در بخش سوم، به بررسی شاخصهای اندازهگیری توسعه انسانی پرداخته میشود. در بخش چهارم، وضعیت توسعه انسانی در ایران مورد بررسی قرار گرفته و در بخش پنجم مقایسهای بین ایران وکشورهای منطقه و نیز چند کشور که از دیدگاه نویسندگان درخور مقایسه هستند، انجام می‌گیرد و پس از نتیجه گیری در بخش ششم، پیشنهاداتی نیز برای بهبود وضعیت توسعه انسانی در کشور ارائه می‌گردد.
1. پیشینه تحقیق
در این زمینه مطالعات گوناگونی در کشور صورت گرفته شده است. مضطرزاده [16] به بررسی شاخص نیروی انسانی و تاثیر آن در روند توسعه علم و فناوری پرداخته و علت وجود شکاف عمیق و فزایندهای که بین استانداردهای زندگی مردم در کشورهای توسعه یافته و کشورهای توسعه نیافته را اساسا ناشی از فاصله علمی و فنی بین آنها عنوان نموده است. موغاری و همکاران [11] به مقایسه شاخصهای توسعه انسانی ایران و ترکیه از سال1990 تا 2009 با تاکید بر سند چشم انداز 20 ساله پرداخته و دریافتهاند که برای تحقق اهداف سند چشم انداز به همفکری، همدلی و مشارکت ملی و مدیریت صحیح در عرصه‌های مختلف اقتصادی ،اجتماعی و بسیج تمامی منابع کشور نیازمند است. فطرس و همکاران [14] از بررسی شاخص توسعه انسانی ایران در سال 2010 به این نتیجه رسیدهاند که ایران در سال 2010 نسبت به سال 2009 ، با 18 پله صعود، از رده 88 به رده 70 جهانی رسیده است و مهمترین علت این ناهمخوانی، این است که شیوهی رتبهبندی تغیییر کرده است. نیسی [17] شاخص توسعه انسانی را در استانهای ایران مورد بررسی قرار داده است و دریافته است که علیرغم بهبود توسعه انسانی در همه استان‌ها در طی 15 سال گذشته، امتیاز استانهای با کمترین و بیشترین میزان شاخص توسعه انسانی تقریبا تغییر نکردهاند. فیضزاده [15] مقایسهای بین ایران و کشورهای همسایه بر پایه گزارش توسعه سال 2003 انجام داده است و دریافته است که ایران در حال عقب ماندن از همسایگان خود است و علت این عقب ماندگی را کاهش قابل توجه نسبت ثبت‌نام ناخالص بیان نموده است. بخشوده [4] در پژوهشی با عنوان روند توسعه انسانی در ایران به بررسی وضعیت توسعه انسانی در ایران پرداخته و دریافته که شاخص توسعه انسانی در ایران رو به بهبود است و این بهبود از رشد شاخص پایه آموزش و بهبود استاندارد زندگی ناشی میشود، هر چند رشد اقتصادی کشور نیز در این زمینه نقش داشته است. راعی [8] تحلیلی درباره بهبود شاخص توسعه انسانی در ایران انجام داده و به این نتیجه رسیده که مشارکت اجتماعی و مدنی- سیاسی زنان طی شش سال اخیر کاهش یافته است و ازسوی دیگر سنت‌های مرد سالار در عرصه اجتماعی به صور