طراحی و اعتبارسنجی الگوی مدیریتِ کیفیت فعالیتهای پژوهشی اعضای هیئت‌علمی دانشگاهها
محورهای موضوعی : عمومى
مجید دارابی
1
(دانش¬آموخته دکتری، دانشکده مدیریت، دانشگاه تهران، تهران، ایران)
کلید واژه: دانشگاه, اعضای هیئت علمی, پژوهش, مدیریت کیفیت, الگو,
چکیده مقاله :
هدف اصلی این مقاله، طراحی و اعتبارسنجی الگوی مدیریتِ کیفیت فعالیتهای پژوهشی اعضای هیئت‌علمی دانشگاهها است. این پژوهش در چارچوب رویکرد کیفی و کمی انجام شده است؛ به همین منظور در مرحله کیفی، تعداد 14 نفر از خبرگان در حوزه کیفیت پژوهش دانشگاهی به صورت هدفمند و با راهبرد نمونه‌گیری نظری انتخاب شده و به صورت نیمه ساختار یافته مورد مصاحبه قرار گرفتند. برای تحلیل داده‌ها از تکنیک تحلیل موضوعی (تم) استفاده شد. پس از پیاده‌سازی محتوای مصاحبه‌ها و تحلیل مقدماتی آنها، کدها یا مفاهیم اولیه شناسایی و به منظور دستیابی به مقوله‌های اصلی کدهای مشابه در طبقه‌هایی خاص قرار گرفتند. در نهایت برای هر یک از طبقات عنوانی که دربرگیرنده کل کدهای آن طبقه باشد، انتخاب گردید. در نتیجه این مطالعه الگوی مدیریتِ کیفیت فعالیتهای پژوهشی اعضای هیئت‌علمی دانشگاهها مشخص گردید که به اعتقاد خبرگان پژوهش دانشگاهی، شامل ابعاد بسترسازی، سیاست‌ها و مأموریت‌ها، برنامه‌ریزی، نظام‌های حمایتی /تشویقی و بُعد ارزیابی و نظارت است هر یک از این ابعاد خود شامل مؤلفه های هستند که مجموع آنها در الگو 25 مولفه است. نتایج حاصل از تحلیل داده‌های کمی نشان داد که افراد نمونه تحقیق، الگوی مدیریتِ کیفیت فعالیتهای پژوهشی اعضای هیئت‌علمی دانشگاهها را در سطح مطلوب ارزيابي نموده و وجود اين ابعاد و مؤلفه‌هاي مربوط به آنها مهم و حائز اهميت تشخيص داده اند. اعتبار یابی مدل طراحی شده در نمونه تحقیق نشان داد که تمامی متغیرهای مشاهده‌پذیر دارای بار عاملی مناسبی بر متغیر مکنون خود هستند و با توجه به شاخص‌های PLS از مطلوبیت لازم برای سنجش متغیر مکنون متناظر خود برخوردار هستند. همچنین، یافته‌های حاصل از آزمون نیکویی برازش و سایر شاخص‌هاي كيفيت مدل نشان دادند که مدل پیشنهادی الگوی مدیریتِ کیفیت فعالیتهای پژوهشی اعضای هیئت‌علمی دانشگاهها از کیفیت و برازش لازم برخوردار هست.
The main purpose of this article is to design and validate a model for managing the quality of research activities of university faculty members. This research has been done in the framework of a qualitative and quantitative approach; For this purpose, in the qualitative stage, 14 experts in the field of academic research quality were purposefully selected with a theoretical sampling strategy and interviewed in a semi-structured manner. Thematic analysis technique (theme) was used to analyze the data. After implementing the content of the interviews and their preliminary analysis, the codes or basic concepts were identified and in order to achieve the main categories, similar codes were placed in special categories. Finally, for each category, a title was selected that includes all the codes of that category. As a result of this study, the model of quality management of research activities of university faculty members was identified, which according to academic research experts, includes the dimensions of bedrock, policies and missions, planning, support / incentive systems, and the dimension of evaluation and monitoring. Are that the sum of them in the pattern is 25 components. The results of quantitative data analysis showed that the research sample evaluated the quality management model of research activities of university faculty members at the desired level and recognized the existence of these dimensions and their related components as important and important. Validation of the model designed in the research sample showed that all observable variables have a suitable factor load on their latent variable and according to PLS indicators have the necessary desirability to measure their corresponding latent variable. Also, the findings of the goodness of fit test and other quality indicators of the model showed that the proposed model of quality management model of research activities of faculty members of universities has the necessary quality and fit.
- آهنی، زهرا(1396). تحلیل عملکرد پژوهشی اعضای هیئت‌علمی گروه علوم انسانی دانشگاه و شناسایی مداخلات اثربخش جهت بهبود(مطالعه موردی: دانشگاه فردوسی مشهد)پایان‌نامه جهت دریافت مدرک کارشناسی ارشد رشته‌ی تحقیقات آموزشی دانشگاه فردوسی مشهد
- اسلامی، زهرا(1396). طراحی الگویی براي سنجش بهره‌وری پژوهشی اعضاي هیئت‌علمی دانشکده‌های علوم اجتماعی و علوم انسانی دانشگاه تهران. رساله براي دریافت درجه دکتري تخصصی در رشته سنجش آموزش دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی دانشگاه تهران
- باقري مجد، ر؛ قلاوندي، ح؛ ميرآقايي، ع؛ صدقي بوكاني، ن؛ باقري مجد، ا (1393) تحليل شكاف پژوهش‌های علوم انساني در آموزش عالي. پژوهش‌های نوين در يادگيري آموزشگاهي(3)1، 90-79
- بختياري، صادق(۱۳۷۶). جايگاه پژوهش در آموزش عالي و نقش آن در توسعه اقتصادي- اجتماعي، مجموعه مقالات نخستين سمينار آموزش عالي در ايران، تهران: دانشگاه علامه طباطبايي.
- جباری، لطفعلی (1393). طراحی الگوی ممیزی فرایندهای آموزشی و پژوهشی در دانشگاه شاهد، پایان‌نامه دکتری تخصصی دانشگاه تهران دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی. گروه مدیریت و برنامه‌ریزی آموزشی
- جعفري کاکلکي، معصومه (1389). بررسي مقیاس‌های ميزان كاربرد عامل‌های تأثیرگذار بر کیفیت تدريس اعضاي هیئت‌علمی دانشگاه‌های اصفهان و شهرکرد سال تحصيلي89-88. پایان‌نامه کارشناسي ارشد رشته برنامه‌ریزی آموزشي دانشکده علوم تربيتي و روانشناسی گروه علوم تربيتي دانشگاه اصفهان
- جمشيدي كوهساري، محبوبه(1388). بررسي الزامات استقرار نظام مديريت كيفيت در حوزه پژوهشي دانشگاه اصفهان پایان‌نامه کارشناسي ارشد رشته مديريت آموزشي دانشکده علوم تربيتي و روانشناسی گروه علوم تربيتي دانشگاه اصفهان
- حجازي، يوسف، بهروان، ژاله(1388 ).بررسي رابطـه بـين عوامـل فـردي و سـازماني بـا بهـره وري پژوهشي اعضاي هيأت علمي كشاورزي. مجله علوم و ترويج كشاورزي ايرانجلد شـماره 1
- حسین پور، محمد(1390). بررسی عوامل بازدارنده و تسهیل‌کننده انجام پژوهش و رابطه آن با عملکرد پژوهشی اعضاي هیئت‌علمی رشته‌های علوم انسانی دانشگاه‌های شهر اهواز. پایان‌نامه کارشناسی ارشد علوم تربیتی گرایش تحقیقات آموزشی. دانشگاه شهید چمران اهواز دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی
- حسینی، معصومه(1392). طراحی الگوی تضمین کیفیت آموزش تربیت‌بدنی در نظام آموزش از راه دور. پایان‌نامه دکتری تخصصی رشته تربیت‌بدنی و علوم ورزشی. مدیریت ورزشی). دانشگاه پیام نور مرکز، دانشکده علوم انسانی و تربیت‌بدنی
- خدیوی، اسدالله؛ الهوردی خان وزیری، آیدا(1394). طراحی و تدوین الگویی برای ارزشیابی اثربخشی و عملکرد اعضای هیئت‌علمی دانشگاه‌های آزاد اسلامی استان آذربایجان شرقی. مدیریت بهره‌وری. سال نهم شماره 34 پاییز 1394 صص 174-161
- درخشانی، مریم(1392). بررسی رابطه بین عملکرد پژوهشی و آموزشی اعضای هیئت‌علمی (مطالعه موردی: دانشکده کشاورزی دانشگاه زنجان). پایان‌نامه جهت دریافت درجه کارشناسی ارشد رشته ترویج و آموزش کشاورزی. گروه ترویج، ارتباطات و توسعه روستایی. دانشکده کشاورزی دانشگاه زنجان
- ذاکر صالحی، غلامرضا(1383). دانشگاه‌های آینده بررسی ابعاد تحول در آموزش عالی. مجموعه مقالات همایش آموزش عالی و توسعه پایدار، موسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی
- رضائیان، محسن؛ هادوی، مریم، اسدپور، محمد(1392). بررسی عوامل بازدارنده انجام پژوهش از دیدگاه اعضای هیئت‌علمی و ارایه طرحی برای مقابله با این عوامل در دانشگاه علوم پزشكی رفسنجان. نشریه تحقیقات نظام سلامت، خرداد 1392 شماره3
- رمضاني، رضا(۱۳۸۱). مشكلات كنوني دانشگاهها و نظام توسعه علمي كشور، فصلنامه پژوهش و برنامه‌ریزی در آموزش عالي، سال هشتم، شماره سوم.
- رومیانی، یونس(1398). طراحی الگوی استعداديابي و استعدادگزيني اعضاي هيات علمي در دانشگاه¬هاي جامع با تراز عملكرد منطقه‌ای (مورد: دانشگاه لرستان)؛ رساله دکتری دانشگاه تهران، دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی.
- شورای عالی انقلاب فرهنگی( 1397)؛ قابل‌دستیابی در آدرس: http://www. iranculture. org/fa/simpleView. aspx?provID=540
- شمس، علی، ايرواني هوشنگ، رضوانفر احمد، كلانتري خليل، يزداني سعيد(1387). شناسايي و تبيين مؤلفه‌های مرتبط با بهره‌وری پژوهشي اعضاي هیئت‌علمی دانشکده‌های کشاورزي دولتي ايران. دوره 39-2، شماره 1 ويژه اقتصاد و توسعه كشاورزي
- شهبازي، شهرام؛ شاه طالبي، بدری؛ مهديان، محمد جعفر (1388) بررسي ميزان استفاده اعضاي هیئت‌علمی از بانک‌های اطلاعاتي الكترونيكي در فعالیتهای آموزشي و پژوهشي( مطالعه موردي دانشگاه اصفهان). مجله علوم تربيتی(8)2، 83-55
- صادقي، عباس(۱۳۷۰). بررسي مشكلات تحقيق در رشته‌های علوم انساني از ديدگاه اساتيد دانشکده‌های علوم انساني دانشگاه اصفهان، پایان‌نامه كارشناسي ارشد دانشگاه اصفهان.
- صبوري، علی‌اکبر(۱۳۸۶) توليد علم در ايران در سال ۲۰۰۷، رهيافت، شماره ۱۴۱، پاييز و زمستان ۱
- طالبی پور، سعید(1384). زمینه یابی پذیرش مدیریت کیفیت فراگیر در بین اعضای هیات علمی دانشگاه تربیت‌معلم تهران. پایان‌نامه کارشناسی ارشد در رشته تحقیقات آموزشی دانشگاه تربیت‌معلم تهران، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی
- طاها، فاطمه(1395) تبیین جایگاه پژوهش‌های چاپ‌شده اعضای هیئت‌علمی در توسعه پایدار. پایان‌نامه جهت اخذ درجه کارشناسی ارشد دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه الزهرا(س)
- طبيبي، سید جمال(۱۳۷۳). نقش دانشگاه و پژوهش در توسعه ملي، فصلنامه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالي، سال سوم، شماره 4
- ظاهری، فایق و ماهری، مازیار(1388). طرح ریزی مدل سنجش میزان بلوغ نظام مدیریت کیفیت در سازمان. فصلنامه مدیریت صنعتی دانشکده علوم انسانی دانشگاه آزاد اسلامی واحد سنندج سال چهارم شماره 10
- فطرت، محمدعلی، خراسانی، اباصلت؛ ابوالقاسمی، محمود و قهرمانی، محمد(1394). طراحی مدل مدیریت عملکرد اعضای هیئت‌علمی دانشگاه کابل. فصلنامه انجمن آموزش عالی ایران. سال هفتم شماره چهارم پاییز 1394
- كياني هرچگاني، فاطمه، يارمحمديان، محمدحسين (1378). بررسي عوامل مؤثر در توجه به پژوهش در ميان محققان، چكيده تازه‌های تحقيق در دانشگاهها و مراكز تحقيقاتي ايران، دوره ، ۷شماره ، ۴تهران: مركز اطلاعات و مدارك علمي ايران
- کاظمی، یحیی، روشن، علیقلی، بنی اسدی، ندا(1389)عوامل موثر بر افزایش فعالیت های پژوهشی اعضای هیات علمی: مورد دانشگاه سیستان و بلوچستان و شهید باهنر کرمان. مجله آموزش عالی، سال سوم شماره ۳ (پیاپی ۱۱، زمستان 1389).
- گوروئي پور، آمنه(1390). بررسي رابطه بين بروندادهای علمي و كيفيت تدريس اعضاي هیئت‌علمی. پایان‌نامه کارشناسی ارشد دانشگاه اصفهان
- محقر علي، معين؛ نجف آبادي، فقيه، بياضي طه را بند، علي(1389). بررسي تأثیر فعالیتهای مديريت کيفيت بر عملکرد سازمان‌ها. نشریه: پژوهش هاي مديريت در ايران؛ زمستان 1389، دوره 14، شماره 4پياپي 69 ؛
- محمدیان ساروي، محسن (1385). راههاي تقویت انگیزش و علایق پژوهشی در بین اسـتادان دانشگاه آزاد اسـلامی، فصلنامه علمی ترویجی مدیریت دانشگاه آزاد اسـلامی فیروزکـوه، سـال سوم
- مظلومیان، سعید؛ زندي مهر، هوشنگ؛ رستگار، احمد(1389). بررسی و مقایسه عوامل مؤثر بر فعالیتهای پژوهشی اعضاي هیئت‌علمی علوم پایه و علوم انسانی دانشگاه پیام نور استان فارس. نامۀ آموزش عالی. سال سوم، شماره دوازدهم
- معروفی، یحیی(1386). تبیین عوامل مؤثر بر کیفیت آموزش در دانشگاهها و طراحی الگوی مناسب برای ارزشیابی آن. پایان‌نامه دکتری تخصصی در رشته علوم تربیتی -برنامه‌ریزی درسی؛ دانشگاه تربیت‌معلم - تهران، دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی
- منصوری، رضا(1383) توسعه علمی ایران، تهران انتشارات یونسکو
- مهرمحمدي، محمود(۱۳۷۶). برداشتي از سطوح و گستره تحقيقات آموزشي و تربيتي، فصلنامه علمي و پژوهشي مدرس، دوره دوم، شماره سوم.
- میرزایی، اردوان(1391). طراحی مدل سنجش کیفیت نظام آموزش از دور در ایران. پایان‌نامه دکتری تخصصی در رشته علوم تربیتی - برنامه‌ریزی آموزش از راه دور؛ دانشگاه پیام نور مرکز، دانشکده علوم تربیتی
- نژاد قربان، زینب(1394). بررسی و مقایسه تطبیقی مؤلفه‌های مؤثر بر توانمندسازی اعضای هیئت‌علمی دانشگاه‌های علم و فرهنگ و سوره تهران.
پایان‌نامه جهت دریافت درجه کارشناسی ارشد رشته مدیریت و برنامه‌ریزی آموزش عالی دانشکده علوم انسانی دانشگاه علم و فرهنگ
- نوروزي، عباسعلي؛ ابوالقاسمي، محمود، قهرماني، محمد (1394) بررسي موانع توليد علم از ديدگاه اعضاي هیئت‌علمی دانشگاه شهید بهشتی. رهيافتي نو در مديريت، 6(2)107-77
- نوری، ایرج؛ چارستاد، پروانه(1388). بررسی ارتباط عوامل مدیریت کیفیت و انتقال دانش. مجله مدیریت صنعتی دانشکده علوم انسانی دانشگاه آزاد اسلامی واحد سنندج سال چهارم شماره 8
- وثوقی فرد، رقیه(1393). نیازسنجی آموزشی اعضای هیئت‌علمی جدیدالورود دانشگاه مازندران. پایان‌نامه جهت دریافت درجه کارشناسی ارشد رشته برنامه‌ریزی آموزشی؛ دانشکده علوم انسانی دانشگاه مازندران
- يمني دوزي سرخابي، محمد(۱۳۷۸). پژوهش‌های دانشگاهي يا دانشگاه‌های پژوهشي- تحليل برخي ویژگی‌های دانشگاه‌های پژوهشي در چند كشور صنعتي، خلاصه مقالات اولين كنفرانس علمي بررسي مسائل پژوهشي كشور، تهران: وزارت فرهنگ و آموزش عالي، مركز تحقيقات علمي
- Abu- Doleh, J. & Weir, D. (2007). Dimensions of performance appraisal systems in Jordanian private and public organizations , International Journal of Human Resource Management: Vol 18, No 1.
• Becket، N.، & Brookes، M. (2006). Evaluating Quality Management in University Departments. Quality Assurance in Education، 14(2)، 123 – 142.
• Cohen, M.D. & S.G. Jenning (2002). Agreement and reproducibility of subjective methods of measuring faculty time distribution. Academic radiology 2002; 9: 1201-8.
• Commission of the European Communities. (٢٠٠٣). The role of the university in the Europe of knowledge, Available at: www.worldlii,org/eases/Eccomm/
• Ery lmaza, E.E,. Karaa, E,. Aydoğana, E,. Bektaş, O,. Erdur, D.A(2016). Quality Management in the Turkish Higher Education Institutions: Preliminary Findings. 5th International Conference on Leadership, Technology, Innovation and Business
Management. Procedia - Social and Behavioral Sciences 229 ( 2016 ) 60 – 69
• Hall,M.R.(2015). ). Quality in Higher Education: Perspectives from Front-Line Faculty in the United States.( Doctoral dissertation). Retrieved from: https://vtechworks.lib.vt.edu/bitstream/handle/10919/73292/Hall_M_D_2015.pdf?sequence=1
• Rezeanu, o,m.(2011). The implementation of quality management in higher education. Procedia Social and Behavioral Sciences 15 (2011) 1046–1050.
• Scott, J. C. (2006). The mission of the university: Medival postmodern transformation. The Journal of Higher Education, 77 (1) , 1¬ 36.
• Sitalakshmi Venkatraman , (2007) "A framework for implementing TQM in higher education programs", Quality Assurance in Education, Vol. 15 Issue: 1, pp.92-112, https://doi.org/10.1108/09684880710723052
• Talha, M. (2004), “Total quality management (TQM): an overview”, The Bottom Line: Managing Library Finances, 17(1), 15-19.
• Trowler, P and Wareham,T. (2008). Tribes, territories, research and teaching enhancing the teaching-research nexus' The Higher Education Academy, Yor
• Zainab, A., N. (١٩٩٩1999). Personal, academic and departmental correlates of research productivity: A review of literature. Malaysian Journal of Library & information Science, ٤(١1999), ٧٣-١١٠
طراحی و اعتبارسنجی الگوی مدیریت کیفیت فعالیتهای پژوهشی اعضای هیات علمی دانشگاهها
* مجید دارابی
* دانشآموخته دکتری، دانشکده مدیریت، دانشگاه تهران، تهران، ایران majid.darabi12@gmail.com
تاریخ دریافت:23/12/1399 تاریخ پذیرش:31/06/1400
صص: 119- 148
چکیده
هدف اصلی این مقاله، طراحی و اعتبارسنجی الگوی مدیریتِ کیفیت فعالیتهای پژوهشی اعضای هیئت‌علمی دانشگاهها است. این پژوهش در چارچوب رویکرد کیفی و کمی انجام شده است؛ به همین منظور در مرحله کیفی، تعداد 14 نفر از خبرگان در حوزه کیفیت پژوهش دانشگاهی به صورت هدفمند و با راهبرد نمونه‌گیری نظری انتخاب شده و به صورت نیمه ساختار یافته مورد مصاحبه قرار گرفتند. برای تحلیل داده‌ها از تکنیک تحلیل موضوعی (تم) استفاده شد. پس از پیاده‌سازی محتوای مصاحبه‌ها و تحلیل مقدماتی آنها، کدها یا مفاهیم اولیه شناسایی و به منظور دستیابی به مقوله‌های اصلی کدهای مشابه در طبقه‌هایی خاص قرار گرفتند. در نهایت برای هر یک از طبقات عنوانی که دربرگیرنده کل کدهای آن طبقه باشد، انتخاب گردید. در نتیجه این مطالعه الگوی مدیریتِ کیفیت فعالیتهای پژوهشی اعضای هیئت‌علمی دانشگاهها مشخص گردید که به اعتقاد خبرگان پژوهش دانشگاهی، شامل ابعاد بسترسازی، سیاست‌ها و مأموریت‌ها، برنامه‌ریزی، نظام‌های حمایتی /تشویقی و بُعد ارزیابی و نظارت است هر یک از این ابعاد خود شامل مؤلفه های هستند که مجموع آنها در الگو 25 مولفه است. نتایج حاصل از تحلیل داده‌های کمی نشان داد که افراد نمونه تحقیق، الگوی مدیریتِ کیفیت فعالیتهای پژوهشی اعضای هیئت‌علمی دانشگاهها را در سطح مطلوب ارزيابي نموده و وجود اين ابعاد و مؤلفه‌هاي مربوط به آنها مهم و حائز اهميت تشخيص داده اند. اعتبار یابی مدل طراحی شده در نمونه تحقیق نشان داد که تمامی متغیرهای مشاهده‌پذیر دارای بار عاملی مناسبی بر متغیر مکنون خود هستند و با توجه به شاخص‌های PLS از مطلوبیت لازم برای سنجش متغیر مکنون متناظر خود برخوردار هستند. همچنین، یافته‌های حاصل از آزمون نیکویی برازش و سایر شاخص‌هاي كيفيت مدل نشان دادند که مدل پیشنهادی الگوی مدیریتِ کیفیت فعالیتهای پژوهشی اعضای هیئت‌علمی دانشگاهها از کیفیت و برازش لازم برخوردار هست.
واژههای کلیدی: دانشگاه، اعضای هیئت علمی، پژوهش، مدیریت کیفیت، الگو
نوع مقاله: ترویجی
1- مقدمه
براون لی1 معتقد است" یکی از پرارزش‌ترین منابعی که جامعه برای پیشرفت و توسعه در اختیار دارد، دانشگاه است[22]: به عبارت‌دیگـر دانشـگاه‌ها و مؤسـسات آموزش
نویسنده عهدهدار مکاتبات: مجید دارابی Majid.darabi12@gmail.com |
مرکز اندیشه و تولید علم محسوب می‌شوند و با حضور و فعالیت اندیشمندانه متفکران، دانش‌پژوهان و دانشجویان در اعتلای علمی و جهت بخشیدن به حرکت فکری، اعتقادی، فرهنگی و سیاسی جامعه نقش اساسی دارند [17]: دستیابی به اهداف بلندمدت چشم‌انداز جمهوری اسلامی ایران در افق 1404 و نیز اهداف برنامه ششم توسعه، جز با داشتن نظام آموزش عالی با کیفیت و کارآمد میسر نیست.
دانشگاه به‌عنوان یک سازمان پیچیده، فرهنگی و یک کانون هنجار مدار به انتظام بخشی اخلاقی و اجتماعی جامعه کمک کرده و مسئولیت‌هایی برای خود، در جهت بهبود کیفیت زندگی و حفظ پویایی و نشاط در جامعه قائل است. این نهاد بزرگ اجتماعی همچنین به‌عنوان هسته پیشتاز تحولات عمل نموده، از طریق رصد کردن تغییرات اجتماعی و فرهنگی به‌ویژه در عرصه علم و فناوری، جامعه را برای تسلط بر رویدادهای مبهم آینده توانمند و مهیا می‌کند [13]. بر این اساس در ادبیات آموزش عالی، برای دانشگاهها، نقش‌ها و کارکردهایی برشمرده می‌شود؛ ازجمله: نقد و پرسشگری، نهادسازی، بازشناسی سنت و مواریث فرهنگی و هنری ملت‌ها، نوگرایی و رویارویی فعال با تحولات جهانی و.. . ؛ نقش‌هایی که مستمراً کیفیت و کمیت تعامل این نهاد را با جامعه ارتقاء داده است[13].
در کنار نقش‌ها و کارکردهای ذکرشده، دانشگاهها و مراکز آموزش عالی مانند دیگر نظام‌های اجتماعی بر اساس سطح پیشرفت و نیازهای جامعه، مأموریت‌های2 مختلفی بر عهده‌دارند که می‌توان آنها را در پنج مأموریت یا وظیفه ترسیم کرد که عبارت‌اند از: 1- آموزش2- پژوهش3- خدمات4- تولید و نشر علم و 5- رشد حرفه‌ای؛ هر یک از این مأموریت‌های از اهمیت خاصی برخوردار بوده و بی‌توجهی به هر یک از آنها ممکن است زیان‌های جبران‌ناپذیری برای جامعه به دنبال داشته باشد[33]؛ از سه مأموریت یا کارکرد ذکرشده؛ مأموریت یا کارکرد پژوهش، به‌طور خاص، مسئله‌ای است که همواره برای دانشگاهها مطرح هست [5]. پژوهش فرایندی است که از طریق آن می‌توان درباره ناشناخته‌ها به جستجو پرداخت و نسبت به آنها شناخت لازم را کسب کرد.
تحقق مأموریت‌های نظام آموزش عالی متأثر از عوامل زیاد و متنوعی است؛ از بین این عوامل بی‌شمار و متنوع؛ عامل آموزشگر(هیئت‌علمی)، مهم‌ترین آنها بوده تا حدی که برخی اعضای هیئت‌علمی یک دانشگاه را قلب آن دانشگاه یا موسسه آموزش عالی می‌دانند و یک دانشگاه یا دانشکده را دقیقاً به دلیل نوع اعضای هیئت‌علمی آن، خوب یا بد و اثربخش یا غیر اثربخش به شمار می‌آورند؛ بنابراین ماهیت و کیفیت یک دانشگاه یا موسسه آموزش عالی در گرو کیفیت و توان علمی اعضای هیئت‌علمی آن است[39]، چراکه اعضای هیئت‌علمی قادرند عملکرد و موقعیت سایر موقعیت‌ها را تحت شعاع خود قرار دهند؛ بنابراین دانشگاهها برای اینکه بتوانند در حوزه‌های عملکردی(مأموریت‌ها) خود موفق باشند باید به کیفیت عملکردی اعضای هیئت‌علمی به‌خصوص در فعالیتهای کلیدی مثل پژوهش، که مسئولیت اصلی آن بر عهده اعضای هیئت‌علمی است، توجه داشته باشند[39].
در واقع اعضاي هیئت‌علمی دانشگاهها و مراکز آموزش عالی، مهم‌ترین مؤلفه‌ها در نظام آموزش عالی، بوده و محور اصلی آموزش، پژوهش و اعتلاي فرهنگی دانشگاهها و مراکز آموزش عالی هست، به‌طوري که کارایی و موفقیت دانشگاهها و مراکز علمی آموزشی و پژوهشی وابسته به کیفیت کار نیروي انسانی آن و به‌خصوص اعضاي هیئت‌علمی آن است به باور بالدین3(1985) اعضای هیئت‌علمی سرمایه حیاتی و رکن اساسی هر مجموعه دانشگاهی به شمار می‌روند. در همین راستا میلر و ویلسون4(1963) بیان داشته‌اند که قلب هر دانشگاه یا موسسه آموزش عالی اعضای هیئت‌علمی آن است و عملکرد هر دانشگاه یا دانشکده درگرو نوع فعالیتهای اعضای هیئت‌علمی آن است که خوب یا بد، اثربخش یا غیر اثربخش است. بنابراین، ماهیت و کیفیت یک دانشگاه و موسسه آموزش عالی درگرو کیفیت اعضای هیئت علمی آن می‌باشد و برای یک موسسه آموزش عالی غیر ممکن است که بدون هیئت علمی مجهز به دانش، قابلیت حرفه ای، تعهد و انگیزه واقعی آموزش و پژوهش با کیفیت ارائه نماید[26]. اعضاي هیئت علمي، هر چه بيشتر بتوانند خدمات خود را با كيفيت بهتري ارايه دهند توسعه و پيشرفت آن كشور با شتاب بيشتري رخ می‌دهد .
كسب نتايج دقيق و قابل اعتماد از عملكرد پژوهشی اعضای هیئت علمی نیز مستلزم مدیریت و هدایت مستمر فرایندی‌های عملكردی آنها است. بر این اساس طراحی و تدوین الگوی مدیریتِ کیفیتِ فعالیتهای پژوهشی اعضای هیئت علمی، نیازی است مشهود؛ چرا که اقدامات صورت گرفته در این زمینه پراکنده و"سطحی بوده و کارایی و اثربخشی لازم را ندارند"[11]؛ مدیریت کیفیت فرایندی سه مرحله ای تعریف شده که از طریق سازوکارهای برنامه ریزی، تضمین و بهبود کیفیت به اجرا در می‌آید[10].
بسیاری از مطالعات اثرات مثبت مدیریت کیفیت را بر متغیرهای مختلفی مانند رضایت شغلی5 (کاریا و همکاران6، 2006)، مزیت رقابتی7 (الشوانی و همکاران8، 2007؛ پاول9، 1995)،، رضایت مشتری10 (راد11، 2006؛ سان12، 2000؛ تانین و همکاران13، 2010) رضایت شغلی کارکنان14 (کاریا و همکاران،2006؛ اوی و همکاران15، 2006)؛ مشارکت شغلی16(کاریا و همکاران، 2006)، عدالت سازمانی17 (محمد، 2014)، تعهد سازمانی (کاریا و همکاران، 2006)؛ بهره وری (رادوویلسکی و همکاران18، 1996؛ تانین و همکاران، 2010)، سودآوری(رادوویلسکی و همکاران19، 1996؛ تانین و همکاران، 2010)، عملکرد تحقیق و توسعه (پراجوگو و هنگ20، 2008) و عملکرد سازمانی( راد 2006؛ سادیکوگلو و اولکای21، 2014؛ سان، 2000) به نقل از اریلماز22 و همکاران، 2016)؛ گزارش کرده اند؛
بر این اساس طراحی الگویی که با آن بتوان ابعاد مختلف مدیریت کیفیت را پیاده کرد؛ می‌تواند در بهبود کیفیت فعالیت‌ها مثمر ثمر باشد. تلاش‌های انجام شده در آموزش عالی ایران نشان دهنده این است که کشور ما هم اکنون سه مرحله اولیه را پشت سر گذاشته است؛ در مرحله اول اندیشیدن درباره کیفیت آموزش عالی انجام پذیرفته و در مراحل دوم و سوم نیز کسب تجربه اولیه و سپس الگو پردازی درباره سنجش کیفیت و بومی کردن فرایند ارزیابی کیفیت به عمل آمده است[36].
هر چند تلاش‌هایی برای مدیریت کیفیت در سطوح مختلف، در کارکردهای مختلف و ازجمله درزمینه آموزش و پژوهش و در گروه‌های مختلف و ازجمله اعضای هیئت‌علمی؛ صورت گرفته، اما تلاش‌های انجام‌گرفته درزمینه استقرار نظام مدیریت کیفیت تنها به‌صورت نمادین و روبنایی و با تلاش و حمایت عده معدودی به حیات خود ادامه می‌دهد و کارکنان آن در همه سطوح به‌جای انجام وظایف خود به روش‌های مطلوب و کیفی، مطابق عرف و عادات به‌جای مانده از سنوات قبل وظایف خود را انجام می‌دهند[25].
بر این اساس نیاز است مدیریت کیفیت فعالیتهای پژوهشی اعضای هیئت‌علمی، به‌صورت سازمان‌یافته‌تر طراحی و برنامه‌ریزی شود در این زمینه باید ضمن مطالعه و بررسی الگوهای موجود، مؤلفه‌ها و ابعاد مختلف پژوهش، مورد توجه قرار گیرد؛ نگاه عمیق و بلندمدت به موضوع، جایگزین نگاه سطحی و مقطعی شود؛ نهاد(های) متولی و درگیر در این زمینه تقویت و تحریک شود، سازوکارها و اقدامات بهبود بخشی و ارتقاء کیفیت فعالیتهای پژوهشی اندیشیده و پیاده شود، تا ضمن تضمین کیفیت فعالیتهای پژوهشی ، منجر به بهبود مستمر اقدامات و فعالیت‌ها شود؛ هم ابعاد مختلف موضوع مدنظر قرار بگیرد و هم اطلاعات درست و هم از نظر افراد صاحب صلاحیت و هم از روش‌های درست تهیه شود و هم این اطلاعات در راستای بهبود و اصلاح و مطابق اصول و منطق درست برای اصلاح و بهبود و ارتقاء کیفیت استفاده شود؛ همه این موارد، نشانگر این موضوع است که باید مدیریت کیفیت فعالیتهای پژوهشی از حالت مبهم بودن خارج شود و در قالب چارچوب و الگوی مشخص و مناسبی دنبال گردد؛ چرا که مدیریت کیفیت، به‌عنوان روشی برای بهبود فعالیت‌ها و عملکردهای دانشگاه محسوب می‌گردد(پاول23، 1995) و امروزه حتی کوچک‌ترین شرکت‌های صنعتی و خدماتی به مقوله مدیریت کیفیت توجه خاصی دارند؛ [38]. این موضوع مستلزم این است که ادبیات موضوع در ابعاد داخلی و خارجی آن، مورد بررسی دقیق قرارگرفته و در جهت بومی و متناسب‌سازی الگوی طراحی شده، دیدگاه صاحب‌نظران هم در تدوین الگو نهایی مدنظر قرار بگیرد.
هر چند در سال‌های گذشته در ایران تلاش‌هایی برای مدیریت و تضمین کیفیت در نظام آموزش عالی صورت گرفته، اما همان‌گونه که ویدویچ24 و پرتر در بررسی خود از زمینه های فرهنگی و اجتماعی مختلف کشورها به‌عنوان تم غالب25 در آنها، به این نتیجه رسیده‌اند که کیفیت بسیار مرتبط با زمینه است و باید به‌صورت محلی و با در نظر گرفتن فرهنگ و زمینه و شرایط خاص تعریف شود[10] و طراحي و پیاده‌سازی سيستم مديريت كيفيت در صورتي كه مبتني بر شرايط خاص سازمان‌ها باشد می‌تواند سبب بهبود عملكرد سازمان شود[30].
در این تحقیق به طراحی الگوی مناسب برای مدیریتِ کیفیتِ فعالیتهای پژوهشی اعضای هیئت‌علمی در دانشگاهها؛ پرداخته می‌شود.
بنابراین با عنایت به مراتب فوق؛ در این تحقیق ابعاد و مؤلفه‌های مؤثر در مدیریتِ کیفیتِ فعالیتهای پژوهشی اعضای هیئت‌علمی شناسایی و الگوی مناسب برای مدیریت کیفیت فعالیتهای پژوهشی دانشگاهها در دانشگاه شاهد طراحی و مورد اعتبار یابی قرار می‌گیرد.
2- رسالت‌ها و مأموریت‌پژوهشی آموزش عالي
آموزش عالی مقوله نوینی در جامعه بشری نیست اما امروزه به دلیل تأثیر عمیق و همه‌جانبه‌ای که بر تمامی ابعاد جوامع بشری به‌ویژه رشد و توسعه جوامع دارد موردتوجه زیادی واقع‌شده و به‌عنوان نیروی محرکه توسعه پایدار و حرکت به‌سوی جامعه معرفتی، دارای نقشی راهبردی است و در رقابت کشورها در سطح منطقه‌ای و بین‌المللی نقش تعیین‌کننده‌ای ایفا می‌کند [50] درواقع مراکز آموزش عالی از گران‌بهاترین ذخایری می‌باشند که هر جامعه‌ای برای پیشرفت و توسعه در اختیار دارد. امروزه این مراکز به لحاظ دارا بودن دانش و فن در بالاترین سطح تخصصی از اعتبار زیادی برخوردارند و از عوامل عمده دگرگونی اجتماعی محسوب می‌شوند.
امروزه مأموریت‌ها و کارکردهای آموزش عالی هم گسترش پیدا نموده؛ در ابتدا تدریس و خدمات دو مأموریت اصلی دانشگاهها بودند و پژوهش جزو این مأموریت‌ها به شمار نمی‌رفت [43]؛ اما از زمانی که دانشگاهها از پژوهش برای هدایت دانشگاهیان و اساتید در زمینههای علمی‌شان استفاده کردند، تأکید مضاعفی بر امر پژوهش در سطح دانشگاهی و اعضای هیئت‌علمی به وجود آمد.
پژوهش کنشی عقلانی و فرایندی خردمندانه و منظم است که به بازنگری، نقد و پالایش و یا تولید و خلق اندیشه منجر می‌شود. این فرایند معمولاً با پرسش یا پرسش‌هایی آغاز و با پاسخ یا پاسخ‌هایی نسبتاً قانع‌کننده به آن پرسش یا پرسش‌ها به فرجام می‌رسد. البته این فرجام نسبی است و خود درواقع آغاز دیگری است و معمولاً به طرح پرسش یا پرسش‌هایی جدیدتر و ارائه پاسخ یا پاسخ‌هایی پیچیده‌تر و حرکت از سطح به عمق و از دانی به عالی منجر می‌شود [23]. در فرایند چنین حرکتی است که تولید، تبادل و ذخیره اطلاعات یعنی توسعه و تکامل فرهنگی و به‌تبع آن، توسعه جامعه و همه وجوه و ابعاد اجتماعی، سیاسی و اقتصادی آن تحقق می‌پذیرد. به‌طوری‌که می‌توان گفت پژوهش یکی از اصلی‌ترین و مستمرترین عوامل و شاخص‌های توسعه هر جامعه به شمار می‌رود [23]، اهمیت پژوهش به‌اندازه‌ای است که آمار تولید علم در دنیا نیز نشان می‌دهد هفت‌کشور اول تولید علم، همان هفت‌کشور اول جهان ازنظر امکانات هستند و تفاوت بین کشورهای پیش رفته و عقب‌مانده، با امکانات، شرایط و بسترهای پژوهشی آنها مرتبط است [21].
دانشگاه به‌عنوان يك موسسه آموزش عالي رسالتي خاص در امر پژوهش بر عهده دارد. در مورد پژوهش در دانشگاه سه ديدگاه وجود دارد:
ديدگاه اول: رسالت دانشگاهها انجام پژوهش به‌منظور دستيابي به راهكارهاي نيل به اهداف توسعه اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي نيست، بلكه تنها انجام پژوهش‌هایی به‌منظور بسط و توسعه دانش در قلمروهاي گوناگون به معرفت بشري است. بر اساس اين ديدگاه، دانشگاهها بايد از انجام پژوهش‌های كاربردي متناسب با نياز بخش‌های مختلف اقتصادي معاف شوند و این‌گونه پژوهش‌ها را در مؤسسات پژوهشي كاربردي كه در صنعت يا دستگاه‌های مختلف اجرايي تأسیس می‌شوند، متمركز ساخت.
ديدگاه دوم: در تقابل با ديدگاه اول، دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالي را بيش از هر چيز از جنبه ميزان پاسخگويي به نيازهاي گوناگون جامعه، ارزيابي می‌کنند و ازجمله، فعالیتهای پژوهشي را نيز چنين معياري مورد قضاوت قرار می‌دهند.
ديدگاه سوم: اين ديدگاه در جستجوي نوعي تعادل و توازن در تبيين رسالت پژوهش‌های دانشگاهي است، بدين معنا كه متخصصان دانشگاهي و به‌طورکلی نظام آموزش عالي در هر كشور علاوه بر آنكه بخشي از قواي خود را از طريق انجام پژوهش‌های پايه، متوجه توسعه مرزهاي دانش نمايند درعین‌حال می‌تواند بخشي ديگر از توان خود را مصروف كاوش درزمینه مسائل گوناگون جامعه و تشریک‌مساعی در دستيابي به اهداف توسعه اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي كند. به نظر می‌رسد گرايش انحصاري نظام‌های آموزش عالي به سمت هر يك از اين دو واقعيت و غفلت از ديگري موجب كاسته شدن از درجه بهره‌وری اين نظام‌ها می‌گردد و درمجموع جامعه را يا در کوتاه‌مدت و يا در بلندمدت، دچار خسران می‌نماید [35].
اهميت پژوهش‌های دانشگاهي و باور سیاست‌گذاران به‌ضرورت اين پژوهش‌ها بر كسي پوشيده نيست. در دانشگاه‌های كشورهاي صنعتي، پژوهش جايگاهي بسيار مهم داشته است. اين دانشگاهها سعي می‌کردند كه بين آموزش و پژوهش ارتباط متقابلي ايجاد كنند. آموزش از نتايج پژوهش‌های تغذيه می‌کرد و بحث‌ها و پرسش‌های كلاسي، پژوهشگران را به تفكري دوباره در خصوص پرسش‌ها و فرضیه‌های مطروحه وا می‌داشت [40].
دانشگاه بايد به تحقيقات علمي توجه و عنايت زيادي داشته باشد و موارد زير را در خط‌مشی خود موردتوجه قرار دهد:
۱- دانشگاه بايد در پشتيباني و اهميت قائل شدن براي تحقيقاتي كه جنبه عملي بيشتري دارند توازن و تعادل برقرار كند و از توسعه و حمايت بیش‌ازحد يكي و محدود كردن ديگري اجتناب كند
۲- دانشگاه بايد نتيجه تحقيقات خود را در زمینه های مختلف به‌طور منظم به چاپ رسانده و در اختيار دست‌اندرکاران و سازمان‌های دولتي و غيردولتي كه امكان استفاده از آن نتايج را دارد قرار دهد و فقط به انجام تحقيق و سپس بايگاني آنها اقدام نكند.
۳-دانشگاه بايد در تنظيم برنامه‌های تحقيقاتي خود به نیازمندی‌های جامعه توجه كند تا از نتايج آن استفاده به عمل آيد.
در كشورهاي پيشرفته اصولاً دانشگاه را نهادي اجتماعي می‌دانند كه مهم‌ترین شاخص آن پژوهش می‌باشد، ولي تجربه كشورهاي درحال‌توسعه در زمینه های پژوهش دانشگاهي يكسان نيست. در بسياري از اين كشورها و ازجمله كشور خودمان، دانشگاهها نتوانسته‌اند موفقيت چنداني در برقراري يك نظام پژوهشي موفق داشته باشند.
خدمات دانشگاهي در كشورهاي درحال‌توسعه دچار كمبود منابع است و معمولاً بودجه كافي در اختيار نيست. متقاضيان دانشگاه فاقد توانايي مالي هستند و سازمان هدایت‌کننده با توانايي مالي اندك است. درنتیجه امكان رقابت براي تأمین مالي هیئت‌علمی وجود ندارد. فرار مغزها از نمودهاي رايج در اين كشورهاست و موجب افت كيفيت و كيفيت علمي نظام دانشگاهي می‌شود و توسعه‌نیافتگی تشديد می‌شود، چراکه بيشتر درآمد دانشگاهها در اين كشورها از منابع عمومي تأمین می‌شود. به دليل كمبود منابع عمومي، نوعي از برنامه‌ریزی مركزي در اين كشورها رواج دارد، حمايت دولتي با كنترل دولتي همراه است. وجود قوانين و مقررات دست و پاگی