علم در 75 سال آینده، رهنمودهایی برای ایران
محورهای موضوعی : عمومى
1 - استاد، دانشکده فیزیک، دانشگاه صنعتی شریف، تهران، ایران
کلید واژه:
چکیده مقاله :
علم، بهانضمام پژوهش و فناوری، بخشی از فعالیت جامعههای انسانی است که مدیریت و برنامهریزی دولتی در آن نقش اساسی دارد. برنامهریزیهای دولتی، چه یکساله و چه چندساله، برپایهء چشماندازی طولانی مدت طراحی میشود. چشماندازی ۷۵ ساله اخیراً در ایالات متحده منتشر شده که بیشک بر علم جهان هم تأثیر خواهد گذاشت. چشمانداز علم در ایران در اسناد بالادستی بسیار کم رمق یا وابسته به رشد جهانی است. ما باید به چشماندازی روشنتر و مرتبط با نیاز کشور در وضعیت تاریخی منحصر بهفرد خود داشته باشیم. در این مقاله میپردازم به تاریخ برنامهریزی دولتی در علم و ریشهاش در ایران در دوران غازان خان، تا دوران اخیر جهانی که شروع جدی برنامهریزی دولتی برای علم در جهان است. همچنین بهتفصیل میپردازم به سند اخیر ایالات متحده که چشماندازی ۷۵ ساله در آن ترسیم شده. در نهایت تأملاتی بنیانی را مطرح میکنم که چگونه ایران چشمانداز علمی و پژوهشی خودش را ترسیم کند.
Science, along with research and technology, is part of the activities of human societies in which government management and planning play a key role. Government planning, whether annual or multi-year, is based on a long-term vision. The 75-year-old vision was recently released in the United States, which will undoubtedly affect world science. The perspective of science in Iran in upstream documents is very weak or dependent on global growth.We need to have a clearer perspective on the needs of the country in its unique historical context. In this article, I will discuss the history of government planning in science and its roots in Iran during the Ghazan Khan era, to the recent world era, which is the beginning of a serious government planning for science in the world. I will also elaborate on a recent US document outlining a 75-year vision. Finally, I would like to give a basic reflection on how Iran draws its own scientific and research perspective.
علم در 75 سال آینده، رهنمودهایی برای ایران1
* رضا منصوری
[1] . این مقاله بر مبنای متن سخنرانی در مرکز الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت، ۱۵/۶/۱۴۰۰، تهیه شده
* استاد، دانشکده فیزیک، دانشگاه صنعتی شریف، تهران، ایران mansouri@ipm.ir
تاریخ دریافت: 14/04/1400 تاریخ پذیرش: 11/12/1400
صص: 41- 50
چکیده
علم، بهانضمام پژوهش و فناوری، بخشی از فعالیت جامعههای انسانی است که مدیریت و برنامهریزی دولتی در آن نقش اساسی دارد. برنامهریزیهای دولتی، چه یکساله و چه چندساله، برپایهء چشماندازی طولانی مدت طراحی میشود. چشماندازی ۷۵ ساله اخیراً در ایالات متحده منتشر شده که بیشک بر علم جهان هم تأثیر خواهد گذاشت. چشمانداز علم در ایران در اسناد بالادستی بسیار کم رمق یا وابسته به رشد جهانی است. ما باید به چشماندازی روشنتر و مرتبط با نیاز کشور در وضعیت تاریخی منحصر بهفرد خود داشته باشیم. در این مقاله میپردازم به تاریخ برنامهریزی دولتی در علم و ریشهاش در ایران در دوران غازان خان، تا دوران اخیر جهانی که شروع جدی برنامهریزی دولتی برای علم در جهان است. همچنین بهتفصیل میپردازم به سند اخیر ایالات متحده که چشماندازی ۷۵ ساله در آن ترسیم شده. در نهایت تأملاتی بنیانی را مطرح میکنم که چگونه ایران چشمانداز علمی و پژوهشی خودش را ترسیم کند.
واژههای کلیدی: درآمد، برنامهریزی دولتی، فناوری هستهای، فناوریهای کوانتومی، سرمایهگذاری.
نوع مقاله: ترویجی
1- درآمد
هنگامی از علم برای 75 سال آینده صحبت میشود، کدام علم منظور است؟ اینسؤال از این جهت مهم است که واژهء علم در ایران بر معناهایی کاملا متفاوت اطلاق میشود. آیا تصور ما از علم همان است که در جهان پیشرفته پذیرفته است؟ چند گزارهء سلبی مطرح میکنم تا هدفم مشخصتر شود. علم آگاهی مطلق نیست! علم مترادف با آموزشعالی نیست! این علم، آنطور که فلاسفه میگویند علمی نیست که انگیزه آن کشف حقیقت باشد. این علم فعالیت فردی برای پژوهشگر و دانشگر نیست که مستقل از محیطی باشد که دانشگر در آن کار میکند. این علم مجموعهای از گزارههای دانشِ علمی نیست. و دیگر اینکه این علم بی ساختار نهادی محقق نمیشود.
نویسنده عهدهدار مکاتبات: رضا منصوری Mansouri@ipm.ir |
علمی که در این سند از آن صحبت میشود، علمی است که کم و بیش مترادف با توان و ابزار تفکر برای بشر مدرن است. علمی است که بالندگی در سازوکارهای آن تعبیه شده، یعنی دینامیک در درونش گنجانده شده. این علم راحل1 میدهد برای پرسشهایی که برآمده از جامعه است؛ پرسشهایی که جامعه از طریق نهادهای دیگرش نمیتواند حل کند. پذیرش این راحلها یا سیاستگذاریهایش با سیاستگذاران و سیاستمداران است و از حیطهء انجام کار علمی خارج میشود. این علم گرههای توسعه را حل میکند. این علم همراه با خلاقیت و نوآوری، به بالندگی جامعهها میانجامد؛ اوج روش تفکر است در هر زمان. بنابراین همراه با پیشرفت بشر روشهایی از این علم ممکن است تغییر کند یا تعمیم یابد، نه هدف آن که یافتن راحل پرسشها است و نوعی فعالیتی اجتماعی است نه فردی. این علم خودش یک نهاد است به معنی مدرن علوم اجتماعی؛ پس ساختاری مدنی دارد که بدون آن تصور پذیر نیست. در همین چارچوب هم برنامهریزی برای آن لازم است و منظور از برنامهریزی چگونگی جهتدهی بهآن در آینده است، چه در بعد طرح پرسش و روش یافتن راحل و چه در بعد ساختاری. 2- تاریخچه برنامهریزی دولتی برای علم
چند ماه بعد از جنگ جهانی دوم در سال ۱۳۲۴/ ۱۹۴۵، یعنی ۷۵ سال پیش از سال ۲۰۲۰، این بحثها با سند Science, the Endless Frontier از وانوار بوش [۱]، استاد دانشگاه MIT و رئیس دفتر علم و فناوری ریاست جمهوری آمریکا در زمان روزولت، شروع شد. این سند در دهههای سال گذشته بسیار تأثیرگذار بوده و به مراتب در گفتمان علم یا مدیریت علم در آمریکا مطرح بوده است. در سال ۱۳۹۹/۲۰۲۰ به مناسبت بزرگداشت 75 سالگی این سند، همراه با باز چاپ آن مجموعه بحثهایی پیرامون سیاستگذاری علم در بیش از 200 صفحه منتشر شد و سپس سندی که مورد بحت ما است پیرامون علم در ۷۵ سال آینده.
|
سند وانوار بوش عموماً عامل مؤثر در شروع برنامهریزی دولتی در دنیای مدرن در زمینهء علم و فناوری تلقی میشود. به لحاظ تاریخی، رشیدالدین فضلالله همدانی را اولین شخص در تاریخ میدانند که به اهمیت نقش دولت در سرمایهگذاری برای علم توجه داده است، سیصدسال قبل از فرانسیس بیکن، به این ترتیب:
رشیدالدین فضلالله ۶۲۶- ۶۹۷/ ۱۲۴۷- ۱۳۱۸
• بیکن ۹۴۰- ۱۰۰۵/ ۱۵۶۱- ۱۶۲۶
• وانوار بوش ۱۳۲۷/ ۱۹۴۸
|
رشیدالدین فضلالله در وقف نامه ربع رشیدی، از موقوفههای خودش، به تفصیل از جزییات یک مرکز بزرگ دانشگاهی صحبت میکند که در تاریخ کمنظیر است. متن مقابل هم سندی است که حدود ۲۵ سال پیش در کتابم «ایران 1427» به آن ارجاع دادهام. در این سند کیلی [۳] مشخصاً شیخ فضلالله را با بیکن مقایسه میکند و معتقد است شیخ فضلالله کسی بوده که نه تنها اهمیت سرمایهگذاری دولتها در علم را متذکر میشود بلکه خود، این کار را انجام میدهد. علاوه بر این به لحاظ شخصیتی و اخلاقی، شیخ را بسیار برتر از بیکن میداند.