صورت‌بندی مطالعات همگرایی اجتماعی طی سه دهه گذشته

* دانشجوی دکتری رشته جامعه­شناسی گرایش سیاسی دانشگاه آزاد واحد علوم تحقیقات، تهران، ایران  parviz.salari.s@gmail.com

** استادیار گروه علم و فناوری، پژوهشگاه مطالعات فرهنگی، اجتماعی و تمدنی، تهران، ایران ashtari@iscs.ac.ir

*** استادیار گروه علوم سیاسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز، تهران، ایران akb.ashrafi@iauctb.ac.ir

تاریخ دریافت: 07/03/1403                            تاریخ پذیرش: 16/03/1403

چکیده 

همگرایی اجتماعی به موقعیت یک فرد در توپوگرافی اجتماعی و توانایی­ها و فرصت­های فرد برای به کارگیری آن قابلیت­ها مرتبط است. همچنین، در نظر گرفتن موقعیت یا موقعیتی که فرد در توپوگرافی اجتماعی به خود نسبت می‌دهد و اینکه چگونه خود را در بافت اجتماعی درک می‌کند، بسیار مهم است. متغیر همگرایی اجتماعی شامل احساس تعلق و حمایت اجتماعی درک شده است. هدف این مقاله شناخت همگرايي اجتماعي و عوامل موثر بر آن است که با وجود حجم کثيري از مقاله‌ها، کتب و نوشته‌ها درباره سياستگذاري و مديريت قومي در ايران، تاکنون تحليل کلي بر اين پژوهش‌ها صورت نگرفته است. بر همین اساس روش مقاله، فراتحلیل-کمی است. هدف این روش، انسجام‌بخشی، مرور نظام‌مند و یکدست‌سازی مطالعات صورت گرفته در یک حوزه معین پژوهشی است. جامعه آماری آن 46 پژوهش که 37 نمونه سند پژوهشی باهدف ترکیب و شناسایی میزان تأثیر آن انتخاب شدند.

تجزیه و تحلیل دادها در قالب شاخص همگرایی اجتماعی و 9 بعد نشان داد، متغیرهای دارای تأثیر معنی‌دار شامل دینداری و انسجام ملی، -مناسبات قومی و امنیت ملی، -عوامل اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و تاریخی، -سرمایه اجتماعی، -واگرایی قومی و مذهبی، -وضعیت گردشگری، -هویت جمعی، وحدت ملی و متغیرهای فاقد تأثیر معنی‌دار شامل وضعیت طرد اجتماعی زنان و موانع همگرایی، -مباحث نظری همگرایی بوده است.

واژه­های کلیدی: همگرایی اجتماعی، فراتحلیل، سرمایه اجتماعی، واگرایی قومی و مذهبی، همگرایی قومی و مذهبی.

نوع مقاله: علمی

1-       بیان مساله

يکي از مهمترين عوامل مؤثر بر وفاق و انسجام اجتماعي، داشتن احساس تعلق و تعهد بالا به ارزش‌ها و ميراث فرهنگي يک جامعه است؛ از اين رو همه‌ دولت‌ها در پي شناساندن تاريخ و فرهنگ خود به مردمان سرزمين خود هستند تا از اين طريق يکپارچگي در سطح ملي دست يابند [23]. هويت قومي نيز همچون هويت ملي، بخشي از هويت كلي فرد راتشكيل مي‌دهد. ايران كشوري باتنوع فرهنگي و قومي بسيار است. مطالعات انجام شده درسطح ملي درباره اقوام نشان مي‌دهد كه برخي از اقوام احساس نابرابري قومي قوي تري نسبت به ديگران دارند. و اين احساس ممكن است به حالتي از بيزاري نسبت به قوميت‌هاي ديگر بينجامد. هويت قومي به طور كلي يك قضيه اجتماعي است كه هم با اهميت بودن آن و احساس برتري آن تأثيرات منفي براي انسجام ملي و در نهايت گرايش به خودمختاري و تحجر هويت و نگرش بسته و محدود به تغييرات دارد و هم كم اهميت بودن هويت قومي پيامدهايي دارد؛ ازجمله احساس طرد در مقايسه با ساير اقوام و در نهايت احساس بيگانگي و نابودي سرماية فرهنگي است [6]. بنابراين انسجام مقوله‌اي است اجتناب ناپذير، سيال، نسبي و خودجوش که با همفکري، همياري و هماهنگي داوطلبانۀ افراد جامعه در مناسبات گوناگون فرهنگي، مذهبي، اجتماعي، اقتصادي و سياسي پيش روي افراد قرار مي‌گيرد. انسجام موقعيتي است که در آن افراد جامعه با تعهدات مشترک اجتماعي و فرهنگي به يکديگر پيوند مي‌خورند. انسجام اجتماعي در حوزۀ تعاملي معين، شکل و معنا پيدا مي‌کند. گوناگوني و تنوع جامعۀ ايراني، به انحاي مختلف، بر امکان و استعداد برقراري انسجام اجتماعي تأثير گذاشته است. امروزه از مفهوم انسجام ملي و اجتماعي به عنوان اهرمي توفيق آفرين و اساس هويت و اعتبار جامعه، اقبال فراواني شده است [23]. شكاف‌هاي قومي، مذهبي و زباني به دليل ماهيت هويتي شان، از آنجا كه منشأ خواسته‌هايي است كه تحقق آنها از طريق گفتگو بسيار مشكل و در مواردي غير ممكن است، مي‌توانند منشأ به خشونت كشيده شدن قلمرو سياست و ناپايداري نظام سياسي باشند. بررسي وضعيت جوامع ناهمگن نشان مي‌دهد كه شكافهاي قومي، مذهبي و زباني يكي از مهمترين منابع كشمكش و منازعه سياسي در آنها بوده است. تنها جوامعي كه روند ملت‌سازي را به شيوه موفقيت آميزي تجربه كرده اند، توانسته اند شكاف‌هاي قومي، مذهبي و زباني را كم اثر نمايند. در اين جوامع خشونت‌هاي سياسي به تدريج جاي خود را به مشاركتها و پيكارهاي سياسي نهادينه شده و غير خشن داده اند. با تثبيت شكاف‌هاي اجتماعي، به تدريج از فعاليت مخرب آنها كاسته شده و مشاركت سياسي شكل نويني به خود گرفته است [19].

در باب اهمیت این مقاله می­توان گفت چالش­های فرهنگی-مذهبی و قانونیِ آنهایی که از احساس طرد
می­کنند می­تواند موانع و محرومیت­هایی را برای افراد افزایش دهد. در این میان چنانچه افراد از گردونه اجتماعی(همگرایی) باز بمانند، متعاقبا دچار گونه­ای از طرد شده که در ادامه، عامل بی­مشارکتی، کم­مشارکتی و یا حرکات اعتراضی می­گردد. این شرایط از یک سوی برهم زننده ثبات و نظم جامعه است و از سوی دیگر تحرک و خلاقیت و نوآفرینی­های مهم در حیات سیاسی را به­همراه دارد.

مديريت سياسي در ايران، چه قبل از پيروزي انقلاب اسلامي و چه بعد از آن همواره به منظور تنظيم و کنترل روابط گروه‌هاي قومي، به تدوين سياست‌هاي قومي اقدام کرده است. سياستهاي مزبور به رغم اشتراک در هدف غايي خود که همان انسجام بخشي و ايجاد حس همبستگي در اقوام گونا گون بوده، در برخي از اجزا، عناصر و شيوه‌هاي اجرا نقاط قوت و ضعف‌هايي وجود دارد. بنابراين بررسي وضعيت انسجام اجتماعي مي‌تواند به حل مسائل اجتماعي، بر ساخت توافق عمومي، هموارکردن مسير توسعه و توسعۀ اجتماعي منجر شود. از اينرو، شناخت همگرايي اجتماعي و عوامل موثر بر آن نيازمند واکاوي جدي است. با وجود حجم کثيري از مقاله‌ها، کتب و نوشته‌ها درباره سياستگذاري و مديريت قومي در ايران، تاکنون تحليل کلي بر اين پژوهش‌ها صورت نگرفته است. در اين مقاله سعي بر آن دارد که با ارائه شواهد كمي و تلفيق يافته‌هاي پژوهشي چشم‌انداز کلي این حوزه برساخت شود. 

2- چارچوب تئوریک

تغییرات مداوم در جوامع معاصر اعضای خود را به چالش می‌کشد تا آماده سازگاری باشند. کنشگران اجتماعی در جست‌وجوی دائمی استراتژی‌های جدید همگرایی هستند و اغلب تمام مهارت‌های خود را متمرکز کنند تا از فرصت‌های موجود استفاده کنند. همگرایی اجتماعی، طرد اجتماعی و سرمایه اجتماعی عوامل تعیین کننده‌ای را پوشش می‌دهند که موقعیت خاصی را در محیط اجتماعی تعیین می‌کنند. علیرغم اینکه دیدگاه یکپارچگی اجتماعی فاقد مبنای نظری و تجربی جامع است، چارچوبی مفید برای مطالعات پربار فرآیندهای قومی است. مزیت دیدگاه همگرایی از تمرکز آن بر ابعاد مختلف اجتماعی ناشی می‌شود که در تکامل گروه های قومی حیاتی هستند (برسنویایوته⁴، 2003).

در سطح نظری، یکپارچگی اجتماعی اصولی را نشان می‌دهد که به موجب آن افراد (کنشگران، عاملان یا سوژه‌ها) در فضای اجتماعی به یکدیگر پیوند می‌خورند و به روابط میان کنشگران اشاره دارد، یعنی اینکه کنش‌گران (کارگزاران) چگونه قوانین اجتماعی را می‌پذیرند. ادغام یک سیستم اجتماعی به معنای تعامل متقابل بخش های یک ساختار اجتماعی معین است. صرف نظر از معنای مستقیم ادغام به عنوان یک کلمه، فرض نمی شود که روابط یا تعاملات هماهنگ باشند. ادغام مفاهیم تعارض و همچنین نظم را در بر می‌گیرد، بنابراین همین مفهوم را می‌توان برای اشکال ثبات روابط اجتماعی و جبران تعادل بین واحدها و گروه های اجتماعی مختلف به کار برد. در گسترده‌ترین مفهوم، واژه ادغام برای تعریف تحولاتی استفاده می‌شود که ارتباط عناصر مختلف مرتبط را با کل اجتماعی، سیستم، جامعه یا واحدهای دیگر تعیین می‌کنند. مفهوم ادغام یک مفهوم اساسی در نظریه های کارکردگرایی است و شیوه‌ای از روابط واحدهای یک سیستم را تعریف می‌کند که به موجب آن از یک سو برای جلوگیری از اختلال در سیستم عمل می‌کنند و از سوی دیگر آنها برای ارتقای عملکرد آن به عنوان یک واحد همکاری می‌کنند. مفهوم یکپارچگی در سایر دیدگاه‌های نظری که از مفاهیم دیگری نیز استفاده می‌کنند، مهم است. اجماع، همبستگی، مکاتبات و غیره. هنگام بحث در مورد فرآیندهای قومی، مفهوم ادغام نه تنها ارتباط تنگاتنگی با فرآیندهای اجتماعی شدن، فرهنگ پذیری و همسان سازی دارد، بلکه بخشی جدایی ناپذیر از سیر و نتیجه این فرآیندها است (روستاس⁵، 2019).

هنگام توسعه نظریه های یکپارچگی برای جوامع چندفرهنگی معاصر، لازم است از تفاسیر «عینی» تقلیل گرایانه فراتر رفت، یعنی اگر قبلاً تمرکز بر یکپارچگی اقتصادی، سیاسی یا مسکونی بود، در حال حاضر موضوعات تفاوت فرهنگی و روابط متقابل بین افراد و گروه های مختلف در نظر گرفته می‌شود. علاوه بر این، هویت‌ها، نگرش‌ها، رفتار و مشارکت در جامعه، حوزه گروه‌های قومی نه تنها تحت تأثیر اموری است که در محدوده گروه‌های قومی یا در ارتباط با گروه‌های دیگر اتفاق می‌افتد، بلکه تحت تأثیر فرآیندهایی است که در جامعه گسترده است (برسنویایوته⁶، 2003).

در همین رابطه يکي از اهداف مهم سياستگذاري عمومي حفظ همزيستي مسالمت آميز در جامعه و ايجاد رويه‌هايي از طرق مسالمت آميز و مشروع در مواجهه با تقاضاها است. به رغم عدم امکان حل و فصل قطعي تفاوتها، بهترين اقدامي که مي‌توان انتظار داشت اين است که بتوان تفاوتها را به نحو موفقيت آميزي مديريت کرده يا آنها را به طُرقي تنظيم کرد که به اندازه کافي براي همه گروه‌ها و طرفداران قابل پذيرش باشد و درنتيجه گرايش به تمايز و قطبي شدن جامعه را پيرامون شکاف‌هاي غيرقابل سازش کاهش داد (اسمان⁷، 2004). همچنین سياست قومي و مذهبي را مي‌توان به منزله مجموعه‌اي از اهداف، راهبردها، رويکردها و اقدام‌ها دانست که حکومت در قبال اقوام موجود در يک جامعه اتخاذ مي‌کند. سياست قومي مشتمل بر اهداف، سياست‌ها، مقاصد روشن و واضح درخصوص نحوه اداره، کنترل و هدايت اقوام مختلف در واحد سياسي است. سياست قومي فعال و جامع بايد موضع خود را نسبت به حوزه‌هاي مختلف اجتماعي، فرهنگي، سياسي و اقتصادي معين کند. مهمترين واگرايي‌هاي اجتماعي و فرهنگي در سطح استان، ناشي از دو عامل قوميت گرايي و مذهب گرايي است.

واگرايي در مورد قوميت‌ها در جهان اسلام، عمدتاً حاصل سه قوم بزرگ عرب، فارس و ترك است. زبان عربي، زبان تركي و زبان فارسي، همراه با تاريخ و تمدن و فرهنگ مستقل، ساختارهاي اجتماعي متفاوت كه با تعصبات آميخته است و با منافع قومي هر يك از سه قوم مذكور در روابط بين قومي گره مي‌خورد و در نهايت از منافع استعمار جهاني تاثير مي‌پذيرد، زمينه را براي واگرايي‌هاي عميق در جهان اسلام فراهم كرده است. گروهی معتقدند تاثير هويت‌هاي مذهبي بر واگرايي‌هاي جهان اسلام، فراتر از تاثير هويت‌هاي قومي است كه مهمترين هويت‌هاي مذهبي در جهان اسلام معاصر هويت مذهبي اهل سنت و هويت مذهبي شيعه است [21].

بررسي‌هاي انجام شده نشان دهنده اين واقعيت است که متغيرهاي متعددي از جمله: شرايط و وضعيت علم و دانش و ميزان باسوادي وآگاهي مردم قلمرو سرزميني؛ شرايط توپولوژيک و نحوه استقرار گروههاي قومي در عمق يا حاشيه ومرزهاي کشور؛ شرايط ژئوپليتيکي و وضعيت مرزها و ميزان آسيبپذيري در برابر قدرت‌هاي خارجي؛ ميزان تشابه يا تفاوت گروههاي قومي مستقر در مرزها يا با ساکنان مرزي کشور همجوار؛ تعداد گروه‌هاي قومي و ميزان جمعيت آنها؛ سياسي و فعال شدن شکاف‌هاي قومي؛ پيشينه دولت ملي، سابقه و نحوه شکل‌گيري دولت مدرن مورد توجه قرار مي‌گيرد. 

راه حل‌هاي همگرايي، به گونه‌اي كه بتواند در مواجه با چالش‌هاي واگرايي فائق آيد و زمينه را براي گسترش تمدن نوين اسلامي در همه هويت‌هاي قومي و مذهبي جهان اسلام فراهم كند در سه محور راه حل تقريب، راه حل همگرايي يا برقراري روابط استراتژيك و راه حل تمدني با تكيه بر عوامل زايش تمدن قابل بررسي است. در تقريب مذاهب، اصل و هدف مشترك، ايجاد مودت و اخوت اسلامي است. راه حل همگرايي براي حل چالش‌هاي قومي از طريق روابط استراتژيك اقتصادي و سياسي و فرهنگي با ابتناء بر اشتراكات فرهنگي و منافع متقابل و مشترك صورت مي‌گيرد. و در راه حل تمدني عمدتاً بر ظرفيت‌ها و استعدادهاي تمدني متكي است. در اين راه حل آن چه مورد تاكيد است اتخاذ تصميم و عمل از موضع عوامل، ظرفيت‌ها، مؤلفه‌هاي تمدن ساز و يا پيشران‌هايي است كه تمدن را بدون اينكه نيازمند امتياز دادن به قوميت‌ها و مذاهب مدعي و يا به حساب آوردن آنها باشد، توسعه مي‌دهد و چالش‌ها و از جمله چالش‌هاي واگرايي را از سر راه خود برداشته و يا مديريت مي‌كند.

در جمع‌بندی پژوهش­های گذشته حول محور موضوع مورد مطالعه، می‌توان گفت، پژوهش‌های بسیاری از دو دهه اخیر تاکنون به بررسی همگرایی و واگرایی قومی / مذهبی پرداختند. این پژوهش‌ها هریک از منظر خاصی به تشریح وضعیت واگرایی و همگرایی قومی / مذهبی توجه داشتند. در این پژوهش معیار برای دسته بندی پژوهش‌ها به صورت موضوعی است. پژوهش‌های مطالعه شده را می‌توان در9 موضوع دسته­بندی کرد.

1- پژوهش­هایی که بر نقش دین اسلام و دینداری بر همگرایی قومی و انسجام ملی تاکید داشتند: [1]، [8]، [33]، [34].

2- پژوهش­هایی که بر رابطه مناسبات قومی و امنیت ملی تاکید داشتند: [37]، [15]، [13]، [17]، [18]، [6]، [26].

3- پژوهش­هایی که بر عوامل اجتماعی-سیاسی- فرهنگی و تاریخی و تاثیر آنها بر همگرایی قومی و دینی تاکید داشتند: [2]، [36]، [5]، [7]، [24].

4- پژوهش­هایی که به رابطه­ی سرمایه اجتماعی و همگرایی قومیتی تاکید کردند: [12]، [22].

5- پژوهش­هایی که بر مباحث نظری همگرایی تاکید داشتند: [3]، [10]، [11]، [27]، [28]، [30].

6-پژوهش­هایی که بر وضعیت واگرایی و همگرایی قومی و مذهبی تاکید داشتند: [5]، [6]، [14].

7- پژوهش­های [16] و [20] بر جایگاه گردشگری و ایجاد همگرایی جمعی تاکید داشتند.

8- پژوهش­های [31]، [25] و [29] بر هویت جمعی، وحدت ملی و همگرایی تاکید داشتند.

9- [5] بر وضعیت طرد اجتماعی زنان، [9] نقش دموکراسی در توسعه و [11]، موانع همگرایی در اکو تاکید داشتند.

3- روش‌ تحقیق

در این تحقیق از فراتحلیل کمی بهره گرفته‌شده است. فراتحلیل برآورد اندازه اثر مطالعات در یک واحد اصلی است که با ارجاع به مقالات منتشره، سال پژوهش، متغیرهای معنی‌دار با وابسته ارزیابی می‌شود. در این روش که کاربردی است، حالتی گذشته‌نگر دارد، محقق یک نوع برآورد یا اثری از مجموع مطالعات انجام‌گرفته در یک بازمانی زمانی ثابت انجام می‌دهد. معمولاً ضریب همبستگی، حجم نمونه و سطح معنی‌داری، به‌عنوان مهم‌ترین ابزار کار هستند. کسب اطلاعات در این تحقیق، نوعی پرسشنامه معکوس است که در سایت‌های معتبر علمی پژوهشی نمایه علمی شده و دارای اعتبار و سطح روایی محتوایی بالایی دارند. در گام اول بعد از طرح موضوع، شناسایی دامنه متغیرهای مستقل وابسته، متناسب با اهداف و سؤالات، اسناد علمی از سایت‌های داخلی، گردآوری شد و درنتیجه متغیر مستقل بر وابسته  شناسایی و جمع‌بندی شدند. سطح روایی و اعتبار تحقیق برحسب ملاک روشی، نظری، تعاریف مفهومی-عملیاتی، نوع آزمون بسته به سطح متغیر مورداندازه‌گیری قرارگرفته و از دو ملاک ورود (معیارهای ورود) و ملاک خروج (معیارهای خروج) برای غربالگری مقالات استفاده‌شده است. برای دریافت و جمع‌آوری مقالات از سایت نورمگز، سیویلیکا، ایران داک و مگ ایران با کلیدواژه فوق، دربازه زمانی 1379 الی 1403، با حجم نمونه 51 تحقیق را شناسایی و بعد از کنترل از حیث روشی، اعتبار، روایی و یافته‌های علمی، 37 سند علمی وارد نرم‌افزار شده و اندازه اثر نهایی هر پژوهش و اثر نهایی کل به‌وسیله فرمول فیشر و کوهن برآورد شده است. بعد از دسته‌بندی اولیه مطالعات، سنخ شناسی و توصیف آن، درنهایت متغیرهای پژوهش که بیش از 2 بار در مطالعات تکرار شده‌اند، برای تعیین اندازه اثر و ضریب همبستگی آن وارد CMA2 شدند.

4- یافته‌های پژوهش

یافته‌های تحقیق در دودسته توصیفی و تحلیلی ارزیابی ‌شده‌اند.

الف) توصیفی

بازه زمانی پژوهش

در سال1394، بیشترین تحقیقات همگرایی اجتماعی (16.3 درصد)، صورت گرفته است. 

جدول2. بازه زمانی پژوهش

  روش تحقیق

48.7 درصد از پژوهش ها، با روش تحقیق کمی انجام گرفته است.

جدول3. روش تحقیق

نمونه گیری

51.3% پژوهش ها، باروش نمونه گیری هدفمند صورت گرفته است.

جدول4. شیوه نمونه گیری

رشته نویسندگان

32.5 درصد از پژوهش های انجام شده، در حوزه ی علوم اجتماعی بوده است.

جدول5. زمینه مطالعات

* به دلیل انجام برخی مقالات در بیش از یک حوزه مطالعاتی، جمع کل رشته های نویسندگان (43 مورد) به دست آمده است.

رشته نویسندگان شامل (تاریخ، جامعه شناسی، علوم انتظامی، امنیت، روان شناسی، علوم سیاسی، مدیریت، جغرافیای سیاسی، مدیریت بحران، مطالعات اجتماعی، جامعه شناسی سیاسی، سیاستگزاری عمومی، علوم اجتماعی، تعلیم و تربیت، حقوق، اقتصاد، علوم ارتباطات اجتماعی، پژوهش علوم اجتماعی) بوده است.

4- هویت قومی

21 درصد پژوهش­ها، در میان قوم ترک-آذری بوده است.

جدول6. هویت قومی

* به دلیل تنوع قومی در اکثر مطالعات، جمع کل
هویت­های قومی (58 مورد) به دست آمده است.

5- تحلیل یافته­ها و نتیجه­گیری

یافته­های توصیفی پژوهش در بازه زمانی(1402-1375) مشخص کرد: بیشترین فراوانی تحقیقات همگرایی اجتماعی در ایران در سال 1394 با (16.7%)، زمینه مطالعاتی: علوم اجتماعی (31%)، هویت قومی ترک (21%)،  روش تحقیق کمی(50%) و  شیوه نمونه گیری هدفمند(50%)، صورت گرفته است.

جدول7. ابعاد و محورهای همگرایی اجتماعی ایران

منابع

1.       سلیمانی، زهرا، منتظرالقائم، اصغر، و پیرمرادیان، مصطفی. تبیین تاریخی مولفه های همگرایی از منظر امام جواد(علیه السلام). پژوهش های تاریخی (مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی اصفهان)، پیاپی 49، (1400).

2.       صفایی، عزت الله و بهیان، شاهپور و جهانبخش، اسماعیل. بررسی جامعه شناختی نقش عوامل سیاسی و اجتماعی (طرحواره های قومیتی) موثر بر ایجاد همگرایی قومی در میان گروه های قومی ساکن شهر اهواز (1400).

3.       خنجرخانی، مسعود. چالش وحدت اجتماعی: تحلیلی بر امکانسنجی آموزش همگرایی در ایام فاصله گذاری،  نشریه مطالعات اجتماعی ایران،  بهار. دوره پانزدهم - شماره 1 ب، صفحات : از 112 تا 124، (1400).

4.       چگینی، محمد، دانیالی،، تهمینه، & اسماعیل پورروشن، علی اصغر. نقش دین اسلام در همگرایی قوم بلوچ و تأثیر بر امنیت اجتماعی استان سیستان و بلوچستان. جغرافیایی سرزمین شماره 72، (1400).

5.       جوکار، کیوان، بخشایشی اردستانی، احمد، باقری، فردین، & الله کرم، عبدالحسین. بررسی وضعیت واگرایی و همگرایی اقلیتهای قومی و مذهبی در کشور (مناطق کرد نشین و بلوچ نشین). توسعه پایدار محیط جغرافیایی، 3(5)، (1400).

6.       رضائیان، علی، وثوقی، منصور، ساروخانی، باقر. مطالعه جامعه‌شناختی حوزه‌های هم‌گرایی و واگرایی هویت ملی و هویت قومی (مطالعه موردی: قوم لک). تغییرات اجتماعی - فرهنگی، 16(2)، 18-36. (1398).

7.       برزگر، نصرت و لطفی، حیدر و حسن آبادی، داود و رضویان، محمد تقی، نقش سیاست های قومی و مذهبی در مشارکت اقوام در امنیت، توسعه همه جانبه و همگرایی با تاکید بر ترکمن های شمال و شمال شرق ایران. (1398).

8.       رحمانی ساعد، هادی؛ پورتقی، محمد؛ تنهایی، علیرضا. دین اسلام به عنوان مولفه همگرایی قوم بلوچ با حاکمیت و تاثیر آن بر امنیت اجتماعی استان سیستان و بلوچستان، نشریه دانش امنیتی، پاییز و زمستان ، سال پنجم- شماره 9(ISC) . ص 62-33. (1397).

9.       اشتری مهرجردی، اباذر. تبیین عوامل اجتماعی اخلاق کار (مورد مطالعه: اعضای هیات علمی دانشگاه‌های شهر تهران)، نشریه صنعت و دانشگاه. شماره 55-56، (1401).

10.       

11.       گوهری مقدم، ابوذر، بشیری لحاقی، میثم. کاربست نظریات همگرایی در طراحی مدل همگرایی منطقه‌ای در حوزه همسایگی جمهوری اسلامی ایران. دانش سیاسی،(1396).

12.       باصری، احمد، عباسیان، شیرزاد، کریمی، بهروز. (1396). رابطه بین سرمایه اجتماعی و همگرایی قومیتی در استان آذربایجان غربی. فصلنامه مدیریت بحران و وضعیت های اضطراری. 9(34). 115-141. (1396).

13.       طلوعی، هادی. رابطه مناسبات قومی و امنیت در استان سیستان و بلوچستان. نشریه سیاست(دانشگاه تربیت مدرس)، تابستان– شماره 10(1395).

14.       امینی زاده، سینا، بوستانی، داریوش. (1395). همگرایی و واگرایی هویت‌های ملی، مذهبی و جهانی (مطالعه موردی: دانشجویان دانشگاه شهید باهنر کرمان). توسعه اجتماعی، 10(3)، 111-138. (1395).

15.       امین صارمی، نوذر و محمدی اطهر، علیرضا و طالبی، رضا. همگرایی قومی-مذهبی مرزنشینان و نقش آن در امنیت پایدار مرز ایران و پاکستان،(1395).

16.       لطفی، حیدر؛ شادی، محمدعلی؛ مدینهای بناب، سیدامیر.1395. همگرایی جمعی و خلق وخوی اجتماعی ساکنان حاشیهی خلیج فارس با تاکید بر گردشگری. نشریه مطالعات خلیج فارس، پاییز 1395، شماره 7، ص 22-41، (1395).

17.       سیده رویا ،بارسلطان،1394،بررسی عوامل موثر بر همگرایی قومیتها با تاکید بر ساختار امنیت کشور ایران،(1394).

18.       میرلطفی، محمودرضا، علوی زاده، سیدامیرمحمد، هدایتی امین، خورشید. بررسی انسجام اجتماعی در حفظ امنیت مرزی با تأکید بر تنوع قومی ـ مذهبی مطالعه موردی: شهرستان زابل. فصلنامه علمی برنامه ریزی منطقه ای. 5(19).75-70. (1394).

19.       نقدی، اسداله، احمدی، امید علی، سلطانی عزت، محمود. بررسی جامعه‌شناختی میزان همگرایی قومیت‌های (فارس، ترک، لر) استان همدان. تحلیل اجتماعی نظم و نابرابری اجتماعی.7(1).131-154. (1394).

20.       معنوی، احمد و زمانی، لیلا. جایگاه گردشگری مذهبی در ایجادهمگرایی درمنطقه خلیج فارس. مطالعات فرهنگی و سیاسی خلیج فارس، 2(6)، 127-148، (1394).

21.       صابری، فاطمه. همگرایی از منظر تاریخی و بررسی ریشه های این مکتب از دیدگاه متفکرین کلاسیک. نشریه پژوهش ملل. اسفند 1394 ، دوره اول - شماره 3. ص22-17. (1394).

22.       سرور، رحیم، موسوی، میرنجف، باقری کشکولی، علی. تحلیل رابطه سرمایه اجتماعی و احساس همگرایی قومی در شهر ارومیه (مطالعة موردی: قوم کرد وترک). فصلنامه علمی و پژوهشی نگرش های نو در جغرافیای انسانی.7(1).55-68. (1393).

23.       عبدی، عطاءالله، مقصودی، مجتبی. همگرایی در آذربایجان. فصلنامه مطالعات ملی، 14(53)، 51-72. (1392).

24.       کاظمی تاری، تقی. عنوان فارسی: تاثیر زمینه های تاریخی، فرهنگی و اجتماعی بر همگرایی پیروان ادیان مختلف در ایران (مطالعه موردی ارمنی­ها) (عنوان عربی: أثر الأرضیات التاریخیة و الثقافیة و الإجتماعیة علی التعامل بین أتباع الأدیان المختلفة فی إیران (الأرمن کنموذج)). آفاق امنیت، 4(12)، (1390).

25.       واعظی، محمود. هویت جمعی و همگرایی اروپایی. نشریه پژوهش­نامه سیاست خارجی، آبان 1389 - شماره 27، ص48-21. (1389).

26.       خادمی، دکتر علی. بررسی میزانو رابطه‌ی امنیت اجتماعی و همگرایی قومیت‌های آذری و کرد در شهر ارومیه. تغییرات اجتماعی - فرهنگی، 5(2)، (1388).

27.       کریمی، علی. درآمدی نظری بر کاربرد و نقد نظریه چهارچوب سازی در تحلیل پویش­های قومی. مطالعات ملي - دوره: 10 - شماره 4 :33 -52، (1388).

28.       خلیلی عراقی، سید منصور؛ مسعودی، ناهید. تئوری همگرایی و جایگاه ایران. نشریه جستارهای اقتصادی ایران، پیاپی 6 (پاییز و زمستان 1385). ص110-81. (1385).

29.       

30.       پیتربورک؛ نوذری، حسین علی.1376. ضرورت همگرایی جامعه شناسی و تاریخ؛ نگاهی به رابطه نظریه اجتماعی و تاریخ. نشریه تاریخ معاصر ایران ، تابستان 1376 – شماره2. ص122-93. (1376).

31.       آب خضر، اصغر و متفکر، حسین. بررسی تاثیر مراسم و مناسبتهای ملی در تقویت همبستگی و وحدت ملی با تاکید بر تربیت اجتماعی جوانان،(1373).

32.       فرهمند، مهناز، سعیدی مدنی، سید محسن، سهندی خیلفه کندی، مهناز. مطالعۀ تطبیقی انسجام اجتماعی بین دو قومیت آذری و کُرد (مورد مطالعه: شهرهای سنندج و تبریز). بررسی مسائل اجتماعی ایران، (1394).

33.       نوعی باغبان، سیدمرتضی، آقاحسینی، علیرضا، و امام جمعه زاده، سیدجواد. بررسی تاثیر دینداری درونی و بیرونی بر انسجام ملی (مطالعه موردی: شهروندان شهر مشهد). راهبرد اجتماعی فرهنگی، 4(14)، 163-183، (1394).

34.       مرادی حقیقی، فائزه، و موثقی گیلانی، سیداحمد. کارکرد اجتماعی و فرهنگی مذهب در توسعه اقتصادی مالزی. مطالعات روابط بین­الملل (پژوهشنامه روابط
بین­الملل)، (1394).

35.       جهانی، داریوش؛ عزتی، عزت­الله؛ نامی، محمدحسن. 1396. میزان تاثیر مولفه های فرهیگی اجتماعی و اقتصادی بر همگرایی مردم استان های کردنشین ایران. نشریه مطالعات ملی بهار ص68-53، (1396).

36.       قاصد، مهدی، زنجانی، حبیب­الله،  کلدی، علیرضا. بررسی عوامل سیاسی- اجتماعی مؤثر در همگرایی های‌ قومی (مطالعه­ی موردی: قومیت­های شهرستان ارومیه). مطالعات جامعه شناختی شهری.9(30)-125-150، (1398). 

37.       برزگر، نصرت، لطفی، حیدر، حسن­آبادی، داود، رضویان، محمد تقی. نقش سیاست‌های قومی و مذهبی در مشارکت اقوام در امنیت، توسعه همه جانبه و همگرایی با تأکید بر ترکمن‌های شمال و شمال شرق ایران. فصلنامه جغرافیا (برنامه­ریزی منطقه­ای).9(34).433-455. (1398).