دانشگاه پیام نور و افق آموزش ترکیبی در آینده
محورهای موضوعی :محمدرضا زمانی 1 * , محمد خلج 2
1 - پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیک و زیست فناوری و رییس دانشگاه پیام نور
2 - عضو هیات علمی دانشگاه پیام نور
کلید واژه: آموزش باز, آموزش از راه دور, دانشگاه پیام¬نور, ساماندهی, آموزش ترکیبی, آموزش الکترونیکی.,
چکیده مقاله :
آموزش از راه دور، نظام آموزش نوینی برای سازمان دادن به فرآیند یادگیری – یادهی است، نظام آموزش باز به دليل ويژگي‌هاي ساختاري خود توان توسعه سريع كمي وكيفي را در زمان‌ها و مكان‌هاي مختلف داراست. دانشگاه پیام نور به عنوان تنها دانشگاه دولتی، با نظام آموزش باز و شیوه آموزشی ترکیبی از مهرماه 1368 در 5 رشته تحصيلي و در 28 مركز، فعاليت آموزشي خود را آغاز كرد و تا ابتدای سال1390 دارای 512 مرکز و واحد بود. در سال 1396 به منظور اصلاح روش‌های مدیریتی و چابک‌سازی تصدی‌گری و ایجاد تشکیلات و ساختار جدید به صورت منطقه‌ای و در راستای تحقق بند یکم برنامه عملیاتی راهبرد یازدهم سند برنامه راهبردی دانشگاه پیام نور در افق 1419-1399 ساماندهی مراکز، واحدها و رشتههای تحصیلی دانشگاه در دستور کار قرار گرفت. در فاز اول طرح، 160 واحد از 490 واحد موجود در دانشگاه ساماندهی شده است و با تبدیل بخش‌های علمی به دانشکده‌ها، رشتههای تحصیلی نیز ساماندهی شده‌اند. طی سال‌های 1396 تا 1399دانشگاه تلاش کرده که پژوهش‌ها را به سمت کاربردی و کارآفرینی و خلاقیت سوق دهد. تأسیس چندین مرکز رشد، مرکز نوآوری و خلاقیت در استان‌های مختلف نشان از جهت‌گیری دانشگاه به سمت دانشگاه‌های کارآفرین دارد. تقویت بستر الکترونی و استفاده بهینه از امکانات موجود برای بهبود فرایند تولید محتوا و نیز انجام آزمون‌های الکترونی از جمله اولویت‌های دانشگاه میباشد که در طول سه سال گذشته همواره مورد توجه بوده است. برنامه راهبردی دانشگاه پیامنور در توسعه آموزش الکترونیکی در سه حوزه فناوری، آموزش و سازمانی در حال انجام است. توسعه زیرساخت‌های مورد نیاز؛ توسعه ابزارهای آموزشی مدرن و مبتنی بر فناوری‌های نوین؛ ایجاد ساختارهای سازمانی متناسب و نیروی انسانی آموزش دیده؛ تولید محتوای الکترونیک به روز، پویا و متناسب با نیاز؛ تامین منابع مالی و شخصی‌سازی آموزش بخشی از چشم‌انداز آموزش الکترونیکی دانشگاه پیام نور است.
Distance education is a new education system to organize the learning-memory process, the open education system due to its structural features has the ability to develop rapidly quantitatively and qualitatively at different times and places. Payame Noor University, as the only public university, with its open education system and a combined educational method, started its educational activities in 5 academic disciplines and 28 centers in October of year 1989, and had 512 centers and units until the beginning of 2011. In 2017 in order to reform the management methods and streamlining the enterprise and to create a new organization and structure in a regional manner and in line with the realization of the first paragraph of the 11th Strategic Action Plan of Payame Noor University, the organizing plan of the university centers, units and fields of study The agenda was put. In the first phase of the project, 160 units out of 490 units in the university have been organized, and by converting the scientific departments into colleges, the fields of study have also been organized. During the years 2019 to 2020, the university has tried to direct research towards application, entrepreneurship and creativity. The establishment of several growth centers, innovation and creativity centers in different provinces shows the orientation of the university towards entrepreneurial universities. Strengthening the electronic platform and the optimal use of existing facilities to improve the content production process as well as conducting electronic tests are among the priorities of the university that have always been considered during the last three years. Payam-e-Noor University's strategic plan for the development of e-learning in three areas: technology, education and organization is underway. Development of required infrastructure; Development of required infrastructure; Development of modern educational tools based on new technologies; Creating appropriate organizational structures and trained manpower; Production of up-to-date, dynamic and tailored electronic content; Funding and personalization of education is part of the vision of Payame Noor University e-learning.
1. فرج الهی، م؛ ده باشی شریف، ف، 1378، رشد آموزش از راه دور در ایران و جهان، دانشگاه پیام نور.
2. ظهور، ح، 1374، دانشگاه پيام نور در گذشته، حال و آينـده، مجموعـه مقـالات آمـوزش از راه دور، دانشگاه پيام نور، تهران.
3. Garrison, D. 1985, Three Generation of Technological Innovation in Distance Education; Distance education, 6,32,235-41.
4. Keegan, D. 2000, Distance Training Taking Stock at a Time of Change, Routledge, UK.
5. McIsaac, M.S. 2002, Editoriall, Past present and future of educational technology, Educational Media International 39 (2) 109-110.
6. prewitt,T. 1998, The development of distance learning delivery systems.higher education in Europe, XXIII,2,187-194.
دانشگاه پیامنور و افق آموزش ترکیبی در آینده
* محمدرضا زمانی **محمد خلج
* پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیک و زیست فناوری و رییس دانشگاه پیام نور
** عضو هیات علمی دانشگاه پیام نور
m_khalaj@pnu.ac.ir zamani@nigeb.ac.ir
تاریخ دریافت: 13/10/1398 تاریخ پذیرش: 06/07/1399
چکیده
آموزش از راه دور، نظام آموزش نوینی برای سازمان دادن به فرآیند یادگیری – یادهی است، نظام آموزش باز به دليل ويژگي‌هاي ساختاري خود توان توسعه سريع كمي وكيفي را در زمان‌ها و مكان‌هاي مختلف داراست. دانشگاه پیام نور به عنوان تنها دانشگاه دولتی، با نظام آموزش باز و شیوه آموزشی ترکیبی از مهرماه 1368 در 5 رشته تحصيلي و در 28 مركز، فعاليت آموزشي خود را آغاز كرد و تا ابتدای سال1390 دارای 512 مرکز و واحد بود. در سال 1396 به منظور اصلاح روش‌های مدیریتی و چابک‌سازی تصدی‌گری و ایجاد تشکیلات و ساختار جدید به صورت منطقه‌ای و در راستای تحقق بند یکم برنامه عملیاتی راهبرد یازدهم سند برنامه راهبردی دانشگاه پیام نور در افق 1419-1399 ساماندهی مراکز، واحدها و رشتههای تحصیلی دانشگاه در دستور کار قرار گرفت. در فاز اول طرح، 160 واحد از 490 واحد موجود در دانشگاه ساماندهی شده است و با تبدیل بخش‌های علمی به دانشکده‌ها، رشتههای تحصیلی نیز ساماندهی شده‌اند. طی سال‌های 1396 تا 1399دانشگاه تلاش کرده که پژوهش‌ها را به سمت کاربردی و کارآفرینی و خلاقیت سوق دهد. تأسیس چندین مرکز رشد، مرکز نوآوری و خلاقیت در استان‌های مختلف نشان از جهت‌گیری دانشگاه به سمت دانشگاه‌های کارآفرین دارد. تقویت بستر الکترونی و استفاده بهینه از امکانات موجود برای بهبود فرایند تولید محتوا و نیز انجام آزمون‌های الکترونی از جمله اولویت‌های دانشگاه میباشد که در طول سه سال گذشته همواره مورد توجه بوده است. برنامه راهبردی دانشگاه پیامنور در توسعه آموزش الکترونیکی در سه حوزه فناوری، آموزش و سازمانی در حال انجام است. توسعه زیرساخت‌های مورد نیاز؛ توسعه ابزارهای آموزشی مدرن و مبتنی بر فناوری‌های نوین؛ ایجاد ساختارهای سازمانی متناسب و نیروی انسانی آموزش دیده؛ تولید محتوای الکترونیک به روز، پویا و متناسب با نیاز؛ تامین منابع مالی و شخصی‌سازی آموزش بخشی از چشم‌انداز آموزش الکترونیکی دانشگاه پیام نور است.
واژههای کلیدی: آموزش باز، آموزش از راه دور، دانشگاه پیامنور، ساماندهی، آموزش ترکیبی، آموزش الکترونیکی.
نوع مقاله: ترویجی
1-مقدمه
گسترش آموزشعالی در کشور یکی از ارکان توسعه علمی، رشد اجتماعی، شکوفایی استعدادها و زمینه‌ساز خلاقیت‌های انسانی است و با توجه به رشد فزاينده جمعيت و مشکلات سرمايه‌گذاری، آموزش‌های متعارف و جاری به تنهایی برای برقراری این رکن مهم کافی نیست
و توجه به روش‌هـای جـدید آموزشـی و اجـرای برنامـه‌هایی از قبیـل آموزش باز و آموزش از راه دور و مجازی برای دستیابی به هدف‌های توسعه لازم و ضروری است.
نویسنده عهدهدار مکاتبات: محمدرضا زمانی zamani@nigeb.ac.ir
|
آموزش از راه دور، نظام آموزش نوینی برای سازمان دادن به فرآیند یادگیری – یادهی است که یک مرکز آموزشی را، به منظور انتخاب و کاربرد راهکارهایی برای استفاده از یک یا چند نوع مواد آموزشی، رسانه‌ها و سایر وسایل ارتباط جمعی یاری می‌دهد. همچنین با بکار‌گیری این نوع آموزش و با بهره‌مندی از فناوری‌های جدید در ارائه خدمات آموزش از راه دور، فرآیند یادگیری با مشارکت خود یادگیرندگان آسان‌تر میشود.
آموزش باز جويندگان علم را از قيد و بندهاي دانشگاه‌هاي سنتي ميرهاند و با حذف محدوديت‌هاي سني و جنسي و آزمون‌هاي سنگين ورودي، راه را براي آنان هموار ميسازد و به آنان ميآموزد كه با استفاده از امكانات گوناگون و اتكاء به شوق و نياز و علاقة خود ادامه تحصيل دهند.
نظام آموزش باز به دليل ويژگي‌هاي ساختاري خود توان توسعه سريع كمي وكيفي را در زمان‌ها و مكان‌هاي مختلف داراست و بدين سبب درآموزش عالي جمهوري اسلامي ايران سريعا جايگاه قدرتمندي را يافته است.
2- پيشينة آموزش از راه دور
2-1- پيشينة آموزش از راه دور در جهان
آموزش از راه دور نخستين بار درسال 1850 ميلادي به صورت مكاتبهاي در شوروي سابق و پس از آن در آلمان، سوئد و كشورهاي ديگر ارائه شد ] 3[.
برخي كشور انگليس را آغازگر رسمي اين نظام آموزشي ميدانند ] 4[. درنيمة دوم قرن بيستم با پيدايي فنآوري ارتباطي نو و امكانات آموزشي تازه، آموزش مكاتبهاي متحول شد و شكل ديگري به نام آموزش از راه دور پا به عرصة وجود گذاشت ] 6[. آموزش از راه دور به ويژه دركشورهاي آسيايي توفيق چشمگيري داشته به طوري كه نزديك به نيمي از دانشجويان آموزش از راه دور در آسيا هستند.
در آغاز رشتههاي تحصيلي بسيار محدود بود اما با پيشرفت فنآوري وگسترش شناخت اين شيوه آموزشي علاوه بر رشتههاي علومانساني، علوم محض و پزشكي و مهندسي نيز تحت پوشش قرار گرفت و در مقاطع مختلف توسعه يافت.
اگر چه نميتوان محاسن آموزش حضوري و سنتي را بويژه به دليل آموزش چهره به چهره و ارتباط نزديك استاد و دانشجو ناديده گرفت، اما نظام آموزشي باز و از راه دور نيز به يمن مزايايي چون پذيرش بيشتر دانشجو، كاهش مهاجرت و خوداتكايي آموزشي دانشجو و فراهم آمدن شرائط تحصيلي در نقاط دورافتاده، امروزه در اغلب كشورها اهميت فراوان كسب كرده است.
2-2- پيشينة آموزش از راه دور در ايران
2-2-1- دانشکده مكاتبهاي
در سال 1348 مطالعاتي دربارة آموزش از راه دور به طريق مكاتبهاي انجام شد و در سـال 1350 دانشكده مكاتبهاي در چند رشتة تحصيلي علوم انساني و علوم در دانشگاه ابوريحان بيروني شكل گرفت و با گسترش آن به سرعت به دو دانشكدة علوم انساني و اجتماعي و علوم تبديل شد. در سال 1355 واحد جديدي به نام كالج‌هاي منطقهاي، تأسيس شد كه شعب جديدي از دانشگاه ابوريحان را در مناطق مختلف كشور اداره ميكرد. اساس آموزش مكاتبهاي را كتاب تشكيل ميداد و براي ارائة خدمات آموزشي آن از كتابها و مطالب مفيد جنبي و منابع كمكآموزشي كتابخانهاي و دفترچههاي ويژه مكاتبه با استادان براي رفع اشكل درسي و آموزش‌هاي حضوري استفاده ميشد و با آزمون‌هاي ضمن‌سال و امتحانات پايان نيمسال تحصيلي سنجش انجام ميگرفت. دانشجويان دو دانشكده و كالج‌هاي منطقهاي با معرفي سازمان‌هاي دولتي كه با دانشگاه قرارداد منعقد ميكردند، از طريق آزمون ورودي انتخاب و در رشتة تحصيلي مناسب با اشتغال و نياز سازمان‌هاي مربوط، به تحصيل ادامه ميدادند. اين دانشگاه كه از سال 1350 شروع به كار كرده بود، در سال 1359 تعطيل شد و نزديك به 2000 نفر در مقطع كارداني و بيش از 1000 نفر در مقطع كارشناسي از آن دانش‌آموخته شدند (فرج‌الهی و ده‌باشی شریف، 1387).
2-2-2- دانشگاه آزاد ايران
در سال 1351 مقدمات تأسيس دانشگاهي كه عهدهدار آموزش از راه دور باشد مورد بررسي قرارگرفت. ابتدا شورايي به نام " شوراي دانشگاه آزاد ايران" تشكيل شد، سپس كميتة اجرايي منتخب شورا، مباني برنامة اين دانشگاه را تدوين كرد و با تأييد شوراي دانشگاه در آذرماه سال 1352 دانشگاه آزاد تأسيس شد. روش كار اين دانشگاه با دانشگاه‌هاي سنتي تفاوت بسيار داشت. متون درسي خودآموز به عنوان مهم‌ترين رسانة آموزشي اين دانشگاه توسط گروه‌هاي تهية مواد درسي فراهم ميشد و رسانههاي ديگر از جمله نوارهاي صوتي و تصويري نيز مورد توجه قرار داشت و از خدمات مشاورهاي كارشناسان خارجي براي بهبود آموزش و مساعد نمودن زمينة آموزش از راه دور استفاده ميشد. اولين گروه دانشجويان اين دانشگاه در سال 1356 انتخاب شدند و در سال 1359 بدون آن كه دانش‌آموخته داشته باشد به كار آن پايان داده شد ] 1[.
2-2-3- دانشگاه پيامنور
از سال 1359 تا 1366 آموزش از راه در ايران وجود نداشت. اما درخلال اين سال‌ها با مطالعات گسترده، برنامة تأسيس آن تهيه شد. به منظور توسعه برنامه‌های آموزشی در قالب نظام‌های آموزش نیمه حضوری، آموزش باز و از راه دور (مجازی ، رادیو و تلویزیونی و ...) و تحقق شعار «آموزش برای همه، در همه جا و در همه وقت» دانشگاه پیام نور براساس تصميمات جلسات 94 مورخ 27/08/1365 و 97 مورخ 25/09/1365 شوراي عالي انقلاب فرهنگي و طبق اساسنامه مصوب جلسات 99 و 100 مورخ 01/09/1367 و 08/09/1367 شورای مشترک کمیسیون‌های 1 و 2 شورای عالی انقلاب فرهنگی تاسیس شده است (ظهور، 1374).
3- تاریخچه دانشگاه پیام نور
دانشگاه پیام نور با پذيرش اولين گروه دانشجويي باقيمانده از دانشگاه ابوريحان بيروني و دانشگاه آزاد ايران از مهرماه سال تحصيلي 68-1367 فعاليت آموزشي خود را آغاز كرد. مدرسة عالي دماوند سابق كه به دانشگاه علامة طباطبايي واگذار شده بود، محل سازمانمركزي اين دانشگاه جديد تعيين شد. برخي از اعضای هيأت علمي و كــارمندان دانشگاه آزاد ایران که به دانشگاه علامه طباطبايي پیوسته بودند به اين دانشگاه جديد‌التأسيس منتقل شدند و بخشي از تجهيزات و تسهيلات اين مؤسسات هم در اختيار دانشگاه قرار گرفت(ظهور، 1374). در تاريخ 1/9/67 و 8/9/67 شوراي عالي انقلاب فرهنگي اساسنامة دانشگاه را به تصويب رساند و بدين ترتيب دانشگاه پيامنور در نيمة دوم سال تحصيلي 68-1367 فعاليت آموزشي خود را آغاز كرد.
3-1- روند توسعه مناطق دانشگاه پیام نور
الف - بر اساس اساسنامه دانشگاه پیام نور مصوب جلسات 99 و 100 مورخ 01/09/1367 و 08/09/1367 شورای مشترک کمیسیون‌های شورای عالی انقلاب فرهنگی، در مورد ساختار دانشگاه پیام نور در کشور تنها به این موضوع اشاره شده است که «به منظور اجرای برنامه‌های آموزشی
در سطح دانشگاه از طریق آموزش نیمه حضوری و از راه دور، دانشگاهی به نام دانشگاه پیام نور تاسیس میشود که مرکز آن در تهران و شعب آن در مراکز استان‌ها و شهرستان‌های کشور خواهد بود». به همین دلیل تا سال 1371 مراکز دانشگاه به صورت مستقیم زیر نظر سازمان مرکزی به فعالیت خود مشغول بودند.
ب - در سال 1371 با افزایش و گسترش مراکز دانشگاه پیام نور در سطح کشور (تعداد شعب دانشگاه حدود 70 مرکز رسید) نیاز به ساماندهی این مراکز احساس شد. در سال 1371 بر اساس صد و نهمين جلسه هيات رئيسه دانشگاه، كل استان‌هاي كشور تحت پوشش ده منطقه در نظر گرفته شد (جدول 1).
جدول 1. مناطق دهگانه دانشگاه پیام نور در سال 1371
نام منطقه | مرکز | نام منطقه | مرکز |
منطقه1 | به مركزيت سمنان | منطقه6 | به مركزيت همدان |
منطقه2 | به مركزيت تبريز | منطقه7 | به مركزيت اهواز |
منطقه3 | به مركزيت اصفهان | منطقه8 | به مركزيت مشهد |
منطقه4 | به مركزيت كرمان | منطقه9 | به مركزيت ساري |
منطقه5 | به مركزيت شيراز | منطقه10 | به مركزيت تهران |
ج- در سال 1372 تغییراتی در ساماندهی مراکز دانشگاه پیام نور صورت گرفت و حوزه عملياتي هريك از مناطق دانشگاه درجلسه مورخ 31/4/72 (هفدهمين جلسه شوراي دانشگاه) مورد تجديد نظر قرارگرفت و مركزيت تعدادي از مناطق به شرح ذيل تغيير يافت (جدول 2).
جدول 2. مناطق دهگانه تجدید نظر یافته دانشگاه پیام نور در سال 1371
نام منطقه | مرکز | استان‌های تحت پوشش |
|---|---|---|
منطقه1 | به مركزيت قزوین | اردبيل، گيلان، زنجان |
منطقه2 | به مركزيت تبريز | آذربايجانشرقي، آذربايجان غربي |
منطقه3 | به مركزيت اصفهان | اصفهان، چهارمحال بختياري |
منطقه4 | به مركزيت یزد | كرمان، هرمزگان، سيستان و بلوچستان، يزد |
منطقه5 | به مركزيت شيراز | فارس، بوشهر، كهگيلويه و بويراحمد |
منطقه6 | به مركزيت همدان | همدان، كردستان، كرمانشاه |
منطقه7 | به مركزيت اهواز | خوزستان، لرستان، ايلام |
منطقه8 | به مركزيت مشهد | خراسان |
منطقه9 | به مركزيت ساري | مازندران، سمنان |
منطقه10 | به مركزيت تهران | تهران، مركزي |
د- با تغییر اساسنامه دانشگاه در سال 1379، مناطق دانشگاه به عنوان شعبی از دانشگاه در ساختار دانشگاه تعریف شدند. ماده چهارم این اساسنامه با عنوان گستره فعالیت دانشگاه عنوان می‌کند که «سازمان مرکزی دانشگاه در تهران مستقر است و شعب آن به ترتیب تحت عنوان منطقه، مرکز و واحد در داخل کشور فعالیت می‌کنند». همچنین در تبصره یکم این ماده آمده است:«مراکز و واحدهای دانشگاه در چند منطقه سازماندهی شده و مراکز زیر نظر مناطق به فعالیت آموزشی اشتغال دارند. هر یک از مراکز می‌توانند در صورت نیاز و با موافقت شورای دانشگاه نسبت به ایجاد واحد یا واحدهایی در شهرهای همجوار خود اقدام کند».
ه- با تقسيمات جديد كشوري درسال 1376 استان قم به منطقه ده، درسال 1377 استان قزوين به منطقه يك و در سال 1378 استان گلستان به منطقه نه اضافه شد. همچنین در تقسیمات کشوری سال ۱۳۸۳ استان پهناور خراسان به سه استان تقسیم شد و منطقه هشت دانشگاه سه استان خراسان شمالی، خراسان رضوی و خراسان جنوبی را تحت پوشش قرار داد (جدول 3).
جدول 3. مناطق دهگانه دانشگاه پیام نور در سال 1383
نام منطقه | مرکز | استان‌های تحت پوشش |
|---|---|---|
منطقه1 | به مركزيت قزوین | اردبيل، گيلان، زنجان، قزوین |
منطقه2 | به مركزيت تبريز | آذربايجانشرقي، آذربايجان غربي |
منطقه3 | به مركزيت اصفهان | اصفهان، چهارمحال بختياري |
منطقه4 | به مركزيت یزد | كرمان، هرمزگان، سيستان و بلوچستان، يزد |
منطقه5 | به مركزيت شيراز | فارس، بوشهر، کهگيلويه و بويراحمد |
منطقه6 | به مركزيت همدان | همدان، كردستان، كرمانشاه |
منطقه7 | به مركزيت اهواز | خوزستان، لرستان، ايلام |
منطقه8 | به مركزيت مشهد | خراسان شمالی، خراسان رضوی، خراسان جنوبی |
منطقه9 | به مركزيت ساري | مازندران، سمنان، گلستان |
منطقه10 | به مركزيت تهران | تهران، مركزي، قم |
و - با تغییر اساسنامه دانشگاه در سال 1385، مناطق دانشگاه از ساختار دانشگاه حذف شدند و دانشگاه‌های مراکز استان جایگزین آن شدند. ماده چهارم این اساسنامه با عنوان گستره فعالیت دانشگاه عنوان می‌کند که «سازمان مرکزی دانشگاه در تهران مستقر است و شعبه‌های آن تحت عنوان دانشگاه پیام نور استان... در مراکز استان‌های کشور فعالیت می‌کنند. دانشگاه هر استان از چند مرکز و واحد تشکیل میشود».
3-2- روند توسعه مراکز و واحدهای دانشگاه پيامنور
پس از تاسیس دانشگاه پیام نور، 28 مرکز دانشگاهی قدیم که از کالج‌های منطقه‌ای دانشگاه ابوریحان و مراکز دانشگاه آزاد ایران باقی مانده بودند و در ادغام دانشگاه‌ها و موسسات آموزش عالی کشور جزء دانشگاه علامه طباطبایی محسوب شده بودند، از دانشگاه علامه طباطبایی منتزع و به دانشگاه پیام نور منتقل شدند.
بنابراین دانشگاه پیام نور عملا با پذیرش اولین سری دانشجویان از مهرماه سال تحصیلی 68-1367 فعالیت آموزشی خود را با این 28 مرکز و مركز بيرجند كه مجوز تأسيس شوراي گسترش آموزش عالي را اخذ کرده بود شروع به كار كرد. مراكز ياد شده عبارت بودند از: آباده، ابهر، اردبيل، اروميه، اسلامآباد، اصفهان، اهواز، بروجن، بندرعباس، بهشهر، بيرجند، تبريز، تربت حيدريه، تهران، خوانسار، خوي، رشت، ساري، شهرضا، شهركرد، شيراز، فريمان، كرمان، گلپايگان، گنبدكاووس، مشهد، نجفآباد، نقده و همدان.
با فعالیت دانشگاه پیام نور همه ساله هيأتهاي مؤسس، با انجام تعهدات اوليه و پرداخت بخش قابل توجه‌ای از هزينههاي عمراني امكانات لازم براي تأسيس مراكز و واحدهاي دانشگاه را در شهرهاي خود بوجود آوردند. روند توسعه دانشگاه (تاسیس شعب جدید) از سال 1367 در جدول زیر (جدول 4) نمایش داده شده است:
3-2- روند توسعه مراکز و واحدهای دانشگاه پيامنور
پس از تاسیس دانشگاه پیامنور، 28 مرکز دانشگاهی قدیم که از کالج‌های منطقه‌ای دانشگاه ابوریحان و مراکز دانشگاه آزاد ایران باقی مانده بودند و در ادغام دانشگاه‌ها و موسسات آموزش عالی کشور جزء دانشگاه علامه طباطبایی محسوب شده بودند، از دانشگاه علامه طباطبایی منتزع و به دانشگاه پیام نور منتقل شدند.
بنابراین دانشگاه پیام نور عملا با پذیرش اولین سری دانشجویان از مهرماه سال تحصیلی 68-1367 فعالیت آموزشی خود را با این 28 مرکز و مركز بيرجند كه مجوز تأسيس شوراي گسترش آموزش عالي را اخذ کرده بود شروع به كار كرد. مراكز ياد شده عبارت بودند از: آباده، ابهر، اردبيل، اروميه، اسلامآباد، اصفهان، اهواز، بروجن، بندرعباس، بهشهر، بيرجند، تبريز، تربت حيدريه، تهران، خوانسار، خوي، رشت، ساري، شهرضا، شهركرد، شيراز، فريمان، كرمان، گلپايگان، گنبدكاووس، مشهد، نجفآباد، نقده و همدان.
با فعالیت دانشگاه پیام نور همه ساله هيأتهاي مؤسس، با انجام تعهدات اوليه و پرداخت بخش قابل توجه‌ای از هزينههاي عمراني امكانات لازم براي تأسيس مراكز و واحدهاي دانشگاه را در شهرهاي خود بوجود آوردند. روند توسعه دانشگاه (تاسیس شعب جدید) از سال 1367 در جدول زیر (جدول 4) نمایش داده شده است:
جدول4. تعداد شعب دانشگاه پیام نور به تفکیک سال
ردیف | سال تاسیس | تعداد شعب راه اندازی شده | تعداد کل شعب |
|---|---|---|---|
1 | 68-1367 | 29 | 29 |
2 | 69-1368 | 9 | 38 |
3 | 70-1369 | 5 | 43 |
4 | 71-1370 | 19 | 62 |
5 | 72-1371 | 10 | 72 |
6 | 73-1372 | 17 | 89 |
7 | 74-1373 | 29 | 118 |
8 | 75-1374 | 5 | 123 |
9 | 76-1375 | 2 | 125 |
10 | 77-1376 | 5 | 130 |
11 | 78-1377 | 16 | 146 |
12 | 79-1378 | 20 | 166 |
13 | 80-1379 | 11 | 177 |
14 | 81-1380 | 8 | 185 |
15 | 82-1381 | 9 | 194 |
16 | 83-1382 | 22 | 216 |
17 | 84-1383 | 12 | 228 |
18 | 85-1384 | 28 | 256 |
19 | 86-1385 | 16 | 272 |
20 | 87-1386 | 158 | 457 |
21 | 88-1387 | 31 | 488 |
22 | 89-1388 | 12 | 500 |
23 | 90-1389 | 15 | 512 |
با توجه به جدول فوق مشخص میشود که به صورت میانگین هر سال حدود 4/22 شعبه جدید راه‌اندازی شده است. بیشترین تعداد راه‌اندازی شعب مربوط به سال 87-1386 با 185 شعبه جدید و کمترین تعداد راه‌اندازی شعب مربوط به سال 76-1375 با راه‌اندازی تنها 2 شعبه جدید بوده است.
روند تاسیس شعب جدید و تعداد شعب به تفکیک سال تحصیلی در شکل‌های زیر نمایش داده شده است (شکل‌های 1 و 2):
شکل 2. نمودار تعداد شعب به تفکیک سال
|
|
شکل 1. نمودار روند تاسیس شعب جدید به تفکیک سال تحصیلی
|
|
4- ساماندهی دانشگاه پیام نور در دهه 90
در سال 1390 در استان تهران تعداد 10 و در سال 1395 تعداد 12 واحد مورد ساماندهی قرار گرفت و در نتیجه 512 مرکز و واحد به 490 مرکز و و واحد تقلیل یافت.
در سال 1391 با تغییر ساختار دانشگاه، ساختاردانشکده‌ها و گروه‌های آموزشی تغییر یافته است. در ساختار مزبور باید «بخش علمی» در سازمان مرکزی تشکیل می‌شد و در تمام استان‌ها، «دانشکده‌ها» با حداقل سه گروه علمی تشکیل می‌شدند، در واقع باید حدود 100 دانشکده در دانشگاه تشکیل می‌شد که عملاً این اتفاق نیافتاده بود و اعضای هیأت‌علمی مشارکت قابل توجهی در امور آموزشی و پژوهشی پیدا نمی‌کردند. تشکیل حدود 100 دانشکده در یک دانشگاه نیز امری غیرمتعارف و فاقد توجیه علمی و منطقی بود. تعداد 9 «بخش علمی» در سازمان مرکزی تشکیل شده بود و البته به دلیل نامتعارف بودن در تشکیلات آموزش عالی کشور؛ واگذاری امور علمی ستادی به کارشناس؛ از بین رفتن هویت گروه‌های آموزشی و نیز قطع ارتباط اعضای هیأت‌علمی صف و ستاد، کارایی مورد انتظار را نداشتند. خصوصاً این بخش‌ها نتوانسته بودند مشارکت اعضای هیأت‌علمی مستقر در شهرستان‌ها را در امور آموزشی و پژوهشی جلب کنند و بیشترین مشارکت مربوط به اعضای هیأت‌علمی مستقر در سازمان مرکزی بود.
بر اساس مصوبه پنجاه و پنجم ستاد آمایش وزارت علوم، تحقیقات و فناوری مورخ 27/3/1398 در مورد لزوم بازنگری و اصلاح روش‌های مدیریتی و چابک‌سازی تصدی‌گری و ایجاد تشکیلات و ساختار جدید به صورت منطقه‌ای و در راستای تحقق بند یکم برنامه عملیاتی راهبرد یازدهم سند برنامه راهبردی دانشگاه پیام نور در افق 1419-1399 ساماندهی مراکز، واحدها و رشتههای تحصیلی دانشگاه در دستور کار قرار گرفت.
4-1- اهداف اصلی ساماندهی
الف) تقویت مراکز، ساماندهی ساختار و متناسب‌سازی مراکز و واحدها، چابک‌سازی تشکیلات و پست‌های سازمانی و تمرکز‌زدایی و استفاده حداکثری و بهینه از امکانات و فرصت‌های دانشگاه؛
ب) ارتقای کیفیت فعالیت‌های آموزشی، پژوهشی، فرهنگی، اجتماعی، دانشجویی، حقوقی، اداری، مالی و عمرانی دانشگاه؛
ج) ساماندهی گروه‌های علمی و رشتههای تحصیلی با متناسب‌سازی رشته‌ها و مقاطع تحصیلی بر اساس ماموریت‌های دانشگاه، درخواست‌های متقاضیان ورود به دانشگاه و نیازهای منطقه‌ای و ملی کشور؛
د) ارتقا مراکز نوآوری و توسعه فناوری، مراکز رشد وابسته به پارک‌های علم و فناوری، افزایش و تقویت شرکت‌های دانش‌بنیان فعال و برنامه‌ریزی برای افزایش شرکت‌های دانش‌بنیان توسط اعضای هیأت علمی، کارکنان و دانشجویان به منظور ایجاد کارآفرینی برای دانشجویان و دانش‌آموختگان دانشگاه؛
هـ) افزایش تعاملات و تقویت اعضای هیأت‌علمی در شبکه‌های منطقه‌ای و استفاده از همفکری و مشارکت بخش‌های مختلف علمی در تصمیم‌گیری‌ها؛
و) تجمیع و بهره‌مندی بهتر از توانمندی‌های دانشگاه در حوزه آزمایشگاه‌ها، کارگاه‌ها، پژوهشکده‌ها و تسهیل در ایجاد و توسعه آزمایشگاه‌های ملی، منطقه‌ای و شبکه آزمایشگاهی تخصصی؛
ز) ارتقا و افزایش سامانه‌های الکترونیکی دانشگاه در راستای اهداف دولت الکترونیک؛
ح) ارتقا فرایند‌ها و سازوکارهای بهینه و مناسب در چگونگی ارتباط مراکز و واحدها با سازمان مرکزی و با یکدیگر و ارتقای کیفی روابط بین آن‌ها؛
ط) افزایش اختیارات مراکز و واحدها، تسهیل اجرای تفویض اختیارات و متوازن‌سازی زیر ساخت، امکانات و تجهیزات در راستای ارتقای همسان‌سازی آموزشی و پژوهشی در دانشگاه (در راستای بند سوم راهبرد کلان ملی هفتم نقشه جامع علمی کشور)؛
ی) استفاده بهینه از امکانات و ظرفیت‌های موجود اعم از منابع مالی و انسانی و شناسایی و تحقق منابع درآمدی و انضباط مالی، شفافیت، قانون‌مداری و تقویت نظم و انضباط در سطوح مختلف اداری و علمی؛
ک) صرفه‌جویی در هزینه‌ها و تجمیع امکانات و تسهیل در بهره‌مندی بیشتر از امکانات و توانمندی‌های دانشگاه توسط مراکز و واحدهای چند استان با یکدیگر؛
ل) تقویت نظارت و ارزیابی بر مراکز و واحدها؛
شورای ساماندهی دانشگاه با مطالعه دقیق تمام مراکز و واحدها در سطح کشور، مراکز و واحدها، رشتههای تحصیلی و نیز ساختار بخش‌های علمی را مورد بازنگری و ساماندهی قرار داد.
4-2- نتایج فاز اول ساماندهی
در فاز اول طرح ساماندهی، 160 واحد از 490 واحد موجود در دانشگاه ساماندهی شد، ظرفیت 716 رشته-محل در این 160 واحد صفر شد و ظرفیت 541 رشته-محل عیناً حفظ شد، در 330 مرکز باقی مانده ظرفیت 1990 رشته-محل صفر شد و ظرفیت سایر رشته-محل‌ها اصلاح یا حفظ شد. در این راستا تاکنون بیش از 2700 رشته محل که عمدتاً فاقد دانشجو در سه سال گذشته بودند، از دفترچه انتخاب رشته سال 1399 حذف شده‌اند. به‌منظور ارتقای اثر بخشی، تفکیک وظایف ستاد و صف، سازگاری بیشتر با ساختارهای متعارف آموزش عالی و در راستای تحقق بند 4 اساسنامه دانشگاه پیامنور مصوب شورای گسترش آموزش عالی مورخ 25/4/1396، ساختار جدید گروه‌های علمی و دانشکده‌ها در دانشگاه پیامنور ایجاد شد. در این ساماندهی شش دانشکده و بیست و دو گروه علمی به شرح زیر تشکیل شده است:
- دانشکده علوم تربیتی شامل گروه علوم تربیتی، گروه مدیریت ورزش، گروه روانشناسی؛
- دانشکده مدیریت شامل گروه مدیریت، گروه اقتصاد، گروه حسابداری؛
- دانشکده علوم انسانی شامل گروه الهیات، گروه زبان فارسی، گروه زبان‌های خارجی؛
- دانشکده علوم اجتماعی شامل گروه حقوق و علوم سیاسی، گروه جغرافیا، گروه تاریخ، گروه علوم اجتماعی؛
- دانشکده فنی و مهندسی شامل گروه مهندسی، گروه کشاورزی، گروه معماری و هنر؛
- دانشکده علوم پایه شامل گروه ریاضی و آمار، گروه شیمی، گروه زیستشناسی، گروه زمین‌شناسی و گروه فیزیک.
- گروه معارف اسلامی نیز با عنایت به مصوبات شورای عالی انقلاب فرهنگی یک گروه منسجم کشوری زیر نظر معاونت آموزشی و تحصیلات تکمیلی خواهد بود.
- ساماندهی این تعداد از واحدها علاوه بر تقویت علمی سایر مراکز باعث صرفه‌جویی زیادی در هزینه‌های دانشگاه خواهد شد. ساماندهی برخی از واحدهای دانشگاه، به معنای تعطیلی واحدهای ساماندهی شده نیست؛ بلکه این واحدها به مراکز پژوهشی دانشگاه تغییر کاربری داده می‌شوند و برای ایجاد پارک علم و فناوری، مرکز رشد و توسعه و ارائه دهندة خدمات به شرکت‌های استارت‌آپ و دانش‌بنیان و نیز دفاتر ارتباط با شرکت‌های صنعتی تجهیز می‌شوند. این واحدها با تغییر کاربری برای انجام پژوهش‌های بنیادی، توسعه‌ای و کاربردی استادان و دانشجویان دانشگاه در همه مقاطع تحصیلی و به ویژه تحصیلات تکمیلی و علاقمندان حوزه‌های مختلف پژوهش تبدیل می‌شوند. به این ترتیب با ساماندهی واحدهای دانشگاه، استادان، دانشجویان و کارکنان واحدهای ساماندهی شده از مزایای ذکر شده ساماندهی بهره‌مند شده و این واحدها نیز محل مناسبی برای مهارت‌آموزی و کارآفرینی و درآمد‌زایی دانشجویان و مردم بومی خواهد شد. مراکز و واحدهای مرزی، استراتژیک، کم‌برخوردار، با فاصله بیشتر از 100 کیلومتر با مرکز همجوار و یا تنها مرکز آموزش عالی در یک شهرستان، شامل ساماندهی نخواهند شد و کماکان به فعالیت‌های قبلی خود ادامه خواهند داد.
رشتههای مصوب واحدهای ساماندهی شده به پیشنهاد رئیس منطقه و موافقت معاونت آموزشی دانشگاه و تصویب شورای ساماندهی به سایر مراکز و واحدها منتقل می‌شوند. درصورتی که دانشگاه نسبت به حذف برخی از رشته‌ها اقدام کند، به ازای حذف هر سه رشته محل، با پیشنهاد معاونت آموزشی و تصویب شورای ساماندهی در یکی از مراکز و واحدهای دایر یک رشته جدید با مصوبه شورای دانشگاه ایجاد میشود.
کلیه دانشجویان واحدهایی که مشمول ساماندهی شدند (مبدا) در مراکز یا واحدهای همجوار یا در سطح استان با شرایط و مقررات خاص ساماندهی بصورت مهمان دائم طبق درخواست دانشجو ادامه تحصیل می‌دهند. در صورتی که تعدادی از دانشجویانی که تمایل به ادامه تحصیل در محل قبلی داشته باشند، در صورتی که واحد قبلی ساختمان مناسب و متعلق به دانشگاه داشته باشد، دانشجویان مجازند تا زمان دانش‌آموختگی در محل قبلی ادامه تحصیل دهند. واحد ساماندهی شده صرفاً محل تشکیل کلاس و برگزاری امتحانات خواهد بود.
اعضای هیأت‌علمی واحدهایی که مشمول ساماندهی شده‌اند با درخواست عضو هیأت‌علمی و نیاز سایر مراکز و واحدها (به جز مراکز استان) با تأیید رئیس منطقه و موافقت کمیته نقل و انتقالات هیأت اجرایی جذب به مراکز و واحدهای دانشگاه پیامنور در منطقه و یا سایر دانشگاه‌ها و دستگاه‌های دولتی مورد تقاضا منتقل می‌شوند، در غیر این صورت اعضای هیأت‌علمی واحدهای ساماندهی شده در مراکز یا واحدهای ادغامی (مقصد) ادامه خدمت خواهند داد.
اعضای غیرهیأت‌علمی واحدهایی که مشمول ساماندهی شدند با درخواست اعضا و نیاز سایر مراکز و واحدها (به جز مراکز استان) با تأیید رئیس منطقه و کمیته اجرایی منابع انسانی دانشگاه به مراکز و واحدهای دانشگاه پیامنور در منطقه و یا سایر دانشگاه‌ها و دستگاه‌های دولتی مورد تقاضا منتقل می‌شوند. در غیر این صورت در واحدهای ساماندهی شده در مراکز یا واحدهای ادغامی(مقصد) ادامه خدمت خواهند داد.
اموال منقول واحدهای ساماندهی شده با پیشنهاد رئیس منطقه و موافقت معاونت اداری، مالی و عمرانی و با تصویب هیأت رئیسه در مراکز و واحدهای دیگر همان استان مورد استفاده قرار می‌گیرد. پس از بررسی جامع از طریق کمیته‌های پیگیری مناطق و موافقت شورای ساماندهی دانشگاه، نحوه استفاده از اموال و ساختمان‌های ساماندهی شده به تصویب هیأت امنای دانشگاه برسد.
به‌منظور ارتقای اثر بخشی، تفکیک وظایف ستاد و صف، سازگاری بیشتر با ساختارهای متعارف آموزش عالی و در راستای تحقق بند 4 اساسنامه دانشگاه پیامنور مصوب شورای گسترش آموزش عالی مورخ 25/4/1396، ساختار جدید گروه‌های علمی و دانشکده‌ها در دانشگاه پیامنور ایجاد شد.
5- وضعیت فعلی دانشگاه
5-1- تعداد دانشجویان
دانشگاه پیام نور دارای 371055 دانشجو است. وضعیت این دانشجویان به تفکیک مقطع تحصیلی به شرح زیر میباشد (شکل 3):
شکل 3. تعداد دانشجویان دانشگاه پیام نور به تفکیک مقطع تحصیلی
5-2- تعداد رشتههای تحصیلی
دانشگاه پیام نور دارای 357 رشته تحصیلی است. وضعیت این رشتههای تحصیلی به تفکیک مقطع تحصیلی به شرح زیر میباشد (شکل 4):
شکل 4. تعداد رشتههای تحصیلی دانشگاه پیام نور به تفکیک مقطع تحصیلی
3-5- تعداد اعضای هیات علمی
دانشگاه پیام نور دارای 3747 عضو هیات علمی است. وضعیت اعضای هیات علمی این دانشگاه به تفکیک مرتبه علمی به شرح زیر میباشد (شکل 5):
شکل 5. تعداد اعضای هیات علمی دانشگاه پیام نور به تفکیک مرتبه علمی
5-4- تعداد اعضای غیرهیات علمی
دانشگاه پیام نور دارای 8048 عضو غیرهیات علمی است. وضعیت اعضای غیرهیات علمی این دانشگاه به تفکیک وضعیت استخدامی به شرح زیر میباشد (شکل 6):
شکل 6. تعداد اعضای غیرهیات علمی دانشگاه پیام نور به تفکیک وضعیت استخدامی
5-5- تعداد دانش‌آموختگان
دانشگاه پیام نور دارای 1571268 دانش‌آموخته است. وضعیت دانش‌آموختگان این دانشگاه به تفکیک مقطع تحصیلی به شرح زیر میباشد (شکل 7):
شکل 7. تعداد دانش‌آموختگان دانشگاه پیام نور به تفکیک مقطع تحصیلی
5-6- تعداد مراکز و واحدها
دانشگاه پیام نور قبل از فاز اول ساماندهی دارای 490 مرکز و واحد در داخل کشور و 39 مرکز بین‌المللی است. وضعیت مراکز و واحدهای این دانشگاه به تفکیک داخلی یا بین‌المللی به شرح زیر میباشد (شکل 8):
شکل 8. تعداد مراکز و واحدهای دانشگاه پیام نور به تفکیک مراکز داخلی و بین‌المللی
6- ماموریت دانشگاه
6-1- حرکت در راستای دانشگاه نسل سوم و چهارم
در راستای تحقق فصل دوم و راهبرد‌های سوم و هفتم نقشه جامع علمی کشور مبنی بر دستیابی به وضع مطلوب علم و فناوری و همچنین جهت دادن چرخه علم و فناوری به ایفای نقش موثر در اقتصاد، و نیز جهت‌دهی آموزش و پژوهش برای رفع نیازهای واقعی کشور و همچنین پیاده‌سازی راهبرد کلان هشتم نقشه جامع علمی کشور مبنی بر تربیت نیروهای خلاق و کارآفرین و نیز در راستای تحقق بند دوم مربوط به بخش نظام آموزش عالی شایسته‌محور، توانمندساز و کارآمد در برنامه پیشنهادی وزیر محترم علوم، تحقیقات و فناوری به مجلس شورای اسلامی مبنی بر سوق دادن تدریجی دانشگاه‌ها به سمت دانشگاه‌های جامعه‌محور، کارآفرین و خلاق؛ طی سال‌های 1396 تا 1399دانشگاه تلاش کرده است که پژوهش‌ها را به سمت کاربردی و کارآفرینی و خلاقیت سوق دهد. تأسیس چندین مرکز رشد، مرکز نوآوری و خلاقیت در استان‌های مختلف نشان از جهت‌گیری دانشگاه به سمت دانشگاه‌های کارآفرین دارد. ضمن این که دانشگاه تلاش کرده است تا در حل مسائل اجتماعی مناطق مختلف کشور هم نقش ایفا کند که خوشبختانه در این زمینه موفقیت‌های بسیار خوبی را به دست آورده است.
آموزش مهارت‌افزا، ارتقا مسئولیت اجتماعی و توسعه زیر ساخت‌های پژوهش و فناوری دانشگاه در راستای پاسخگویی به نیازهای جامعه، بحث ایجاد زمینه برای مهارت‌آموزی و مهارت‌افزایی دانشجویان و دانش‌آموختگان در دستور کار مدیریت دانشگاه قرار گرفت. مهارت‌آموزی در طول تحصیل و ایجاد زمینه برای اشتغال دانش‌آموختگان دانشگاه از مواردی بوده که به طور جدی از سال‌های 1396 تا 1399 پیگیری شده است و هم اکنون فرصت مهارت‌آموزی در همه صنوف و بنگاه‌های اقتصادی کشور با امضای تفاهمنامه با کانون عالی کارفرمایان صنوف کشور و استقرار نیروهای این کانون در مراکز استانی برای دانشجویان فراهم میباشد. ضمن این که با همکاری معاونت محترم توسعه روستایی ریاست جمهوری هم اکنون در هفت استان کشور طرح‌های اشتغال‌زایی دانش‌آموختگان به صورت آزمایشی در حال انجام میباشد و در سال آتی این طرح در تمام استان‌ها اجرایی خواهد شد.
ضمناً فعالیت‌های زیر در راستای ایجاد پارک‌های علم و فناوری و کارآفرینی برای دانشجویان دانشگاه انجام شده است:
الف) راه‌اندازی 10 مرکز نوآوری در استان‌ها و استقرار 49 هسته نوآور؛
ب) تأسیس 22 مرکز رشد وابسته به پارک علم و فناوری در استان‌ها و استقرار 120 هسته فناور؛
ج) ایجاد 7 شرکت دانش‌بنیان فعال و برنامه‌ریزی برای افزایش شرکت‌های دانش بنیان توسط اعضای هیأت علمی، کارکنان و دانشجویان دانشگاه؛
د) برگزاری 11 استارت‌آپ و امضاء تفاهمنامه تأسیس مرکز نوآوری و توسعه فناوری دانشگاه با معاونت پژوهش و فناوری وزارت متبوع.
علاوه بر این دانشگاه با اخذ مجوز از هیأت امنا، اقدام به تأسیس مرکز آموزش‌های کوتاه مدت کرده است که این امر می‌تواند منجر به کارآفرینی و اشتغال دانش‌آموختگان شود.
6-2- تقویت بستر الکترونی
شیوه ارائه آموزش دانشگاه پیامنور به شکل ترکیبی است. آموزش ترکیبی به طور کلی به معنای به کارگیری بیش از یک روش، راهبرد، روش یا رسانه در امر آموزش، برای ارائه محتوا و مطالب آموزشی است. این شیوه از آموزش به عنوان رویکرد جدیدی در برنامه‌ریزی آموزشی مطرح میباشد که در آن برای آموزش، از ترکیبی از تجهیزات الکترونیکی و حضوری و نیز ترکیبی از شیوه‌های دانشجو محور و استاد محور استفاده میشود. این رویکرد قادر به ایجاد ساختارهای چند وجهی مجزا با هماهنگی کلیه فاکتور‌های مجموعه آموزشی در کنار به کارگیری نظریه‌ها و روش‌های نوین آموزشی، نرم‌افزار‌های آموزشی، وب و... در راستای خلق مجموعه‌های آموزشی- یادگیری مشارکتی از راه دور میباشد. این رویکرد سعی دارد اصول یادگیری شناختی و ساختن‌گرایی اجتماعی را با هم تلفیق کرده و عناصر سه نظام آموزشی آگاهی دهنده، توانایی دهنده و خلاق را یک جا گرد‌هم آورد.
تقویت بستر الکترونی و استفاده بهینه از امکانات موجود برای بهبود فرایند تولید محتوا و نیز انجام آزمون‌های الکترونی از جمله اولویت‌های دانشگاه میباشد که در طول سال‌های 1396 تا 1399 همواره مورد توجه بوده و خوشبختانه گام‌های مؤثری در این مسیر برداشته شده است و هم اکنون مسیر برای حرکت سریع‌تر آماده میباشد. افزایش آزمون‌های الکترونی از حدود 10 درصد به بیش از 30 درصد تا قبل از همه‌گیری کرونا اقدام بسیار موفق دانشگاه در دو سال 1397 و 1398 میباشد. این در حالی اتفاق افتاده است که به خاطر تحریم امکان خرید و تجهیز امکانات سخت‌افزاری مناسب فراهم نبوده است. بحث تقویت زیر ساخت‌های الکترونیکی و ارائه آموزش‌های الکترونیکی و نیز برگزاری الکترونیکی آزمون‌ها در دستور کار مدیریت دانشگاه قرار گرفته است و در کلیه استان‌ها سرورهای متعددی خریداری و راه‌اندازی شده است.
در اسفند 1398 و با شروع شیوع بیماری Covid 19 و شروع اعمال شرایط ویژه برای دانشگاه‌ها، دانشگاه پیامنور با استفاده از بسترهای موجود الکترونیکی و نیز با استفاده از پتانسیل و توانمندی مراکز استانی اقدام به تغییر شیوه آموزش به الکترونیکی کرد و خوشبختانه با پیگیری‌ها و تلاش‌های همه اعضای درگیر در بحث الکترونیکی، دانشگاه موفق شد که از نیمه دوم فروردین ماه 1399 کلیه دروس نظری خود را در سراسر کشور در بستر آموزش‌های الکترونیکی ارائه کند، به نحوی که هیچ نیازی به تغییر تقویم آموزشی دانشگاه احساس نشد. ضمن این که در آزمون‌های پایان ترم هم تمام آزمون‌ها در بستر الکترونیکی و به صورت غیرحضوری برگزار شد.
ضمناً در طول ارائه دروس در ترم جاری به صورت الکترونیکی، نظارت و ارزیابی دانشگاه اقدام به ارزیابی این روش آموزشی از دیدگاه مدرسین و دانشجویان کرد که نتایج این بررسی بسیار امیدوارکننده و مثبت بود.
به‌کارگیری شیوه آموزشی ترکیبی درسیستم آموزش الکترونیکی دانشگاه پیامنور مزایای زیر را ایجاد کرده است:
- دستیابی به کیفیت بالای یادگیری با تلفیق فناوری‌های ارتباطی– اطلاعاتی در درون مجموعه‌های یادگیری متنوع در جهت حمایت از آموزش حضوری و مجازی؛
- کاهش هزینه‌های دستیابی به اطلاعات بنیادی و پر هزینه مورد نیاز در پژوهش‌های تخصصی؛
- منعطف کردن فرآیند سازماندهی و ارائه مواد آموزشی توسط اساتید؛
- تشریح واضح محتوی دروس، ارزشیابی و ملاک‌های آن؛
- کوتاه‌تر شدن منحنی یادگیری برای کل فراگیران؛
- تقویت فعالیت‌های فراگیران با بهره‌گیری از روش حل مسئله و پرسش‌گری با استفاده از تعاملات گروهی و رقابت سالم در ساختاری پویا.
بنابراین با توجه به شیوه ارائه آموزش ترکیبی و به ویژه الکترونیکی، توسعه رشتههای تحصیلی این دانشگاه بر مبنای اولویت رشته‌هایی است که با این روش قابل ارائه به دانشجویان دانشگاه باشد.
از جمله بسترهای الکترونیکی که در دانشگاه پیام نور به مرحله اجرا در آمده است، یک برنامه به صورت LMS برای تلفن همراه به نام "پیام من" است. این اپلکیشن توانایی بسیار زیادی جهت ارتباط اساتید با دانشجویان در زمینه ارائه دروس مختلف و اجرای آزمون Online را دارا میباشد. تست موفق این برنامه در امتحانات پایان ترم گذشته نوید یک برنامه موفق و کاربردی در دانشگاه را به همراه داشت. ضمناً اطلاعات زیادی از جمله مقالات، کتب الکترونیکی و نیازمندی‌های دانشجویان در این برنامه قابل دسترسی برای آنان خواهد بود.
6-2-1- ایجاد مرکز فناوری اطلاعات در دانشگاه
مطابق مصوبه پنجاه و چهارمین نشست عادی هیأت امنا مورخ 17/4/1399 مصوب شده است تا به جای دفتر آمار و فناوری اطلاعات، مرکز فناوری اطلاعات در دانشگاه پیامنور ایجاد شود. با ارتقا سازمانی این مرکز، فعالیت‌ها تجمیع شده و تصمیم‌گیری با سهولت بیشتری صورت خواهد گرفت.
الف) چشم‌انداز مرکز فناوری اطلاعات
مرکزی توانمند، پیشرو و تأثیرگذار در ارائه و توسعه خدمات نوین فناوری اطلاعات و ارتباطات به‌ویژه در حوزه آموزش عالی کشور و در تعامل فعال و مستمر ملی و بین‌المللی به‌منظور ارائه خدماتی در تراز هاب بین‌المللی آموزش‌های مجازی در سطح منطقه.
ب) اهداف مرکز فناوری اطلاعات
- استقرار حاکمیت فناوری اطلاعات به‌منظور ارتقای جایگاه علمی دانشگاه پیامنور به‌عنوان دانشگاهی با قطب بین‌المللی آموزش مجازی در منطقه؛
- ارائه خدمات فناوری اطلاعات و ارتباطات، از مسیرهای متنوع اما یکپارچه، روزآمد، پایدار و امن برای همه ذی‌نفعان دانشگاه؛
- تسهیل فناورانه پایش، راهبری و کنترل کیفیت خدمات در دانشگاه؛
- بهره‌گیری مؤثر از فناوری اطلاعات به‌منظور پشتیبانی از فرآیندهای اصلی و پشتیبان دانشگاه؛
- فراهم‌آوری زیرساخت‌های لازم به‌منظور ارائه جامع خدمات فناوری اطلاعات بدون وابستگی به پلت‌فرم (بن‌سازه) خاص؛
- مدیریت کارا و اثربخش داده، اطلاعات و دانش در سطح دانشگاه با نگاهی جامع، یکپارچه و نظام‌مند؛
- تسهیم دانش انباشته در مرکز در قالب مشاوره به دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی و آموزش عالی کشور؛
- حضور فعال و اثربخش در نهادهای عالی سیاست‌گذاری فناوری اطلاعات کشور.
ج) وظایف مرکز فناوری اطلاعات
به‌منظور تحقق این اهداف و ایجاد الگویی برتر در حوزه ارائه خدمات فناوری اطلاعات و ارتباطات، در نظر است تا این مرکز با دقت روندهای توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات ملی و بین‌المللی را رصد و با درک به‌هنگام فرصت‌ها و تهدیدهای این حوزه، زیرساخت‌های لازم را برای استقرار نظام حاکمیت فناوری اطلاعات در دانشگاه پیامنور فراهم آورد. برای این منظور مرکز متعهد به ارائه خدمات زیر میباشد:
- نیازسنجی، تحلیل، طراحی، برنامه‌ریزی و تأمین زیرساخت سخت‌افزاری، نرم‌افزاری، شبکه و امنیت فناوری اطلاعات و ارتباطات دانشگاه؛
- تدوین و ابلاغ برنامه‌ها، استانداردها و دستورالعمل‌های مرتبط با حوزه فناوری اطلاعات و فضای مجازی دانشگاه پیام نور؛
- نوآوری و ارتقای کیفیت و کمیت ارائه خدمات دانشگاه با فراهم آوردن خدمات یکپارچه و روزآمد فناوری اطلاعات؛
- طراحی، راه‌اندازی و مدیریت مرکز داده اصلی و مرکز داده پشتیبان دانشگاه؛
- طراحی، استقرار و مدیریت سامانه یکپارچه دانشگاهی به‌منظور ارتقای فضای یادگیری، تحقیق و کار کاربران (دانشجویان، کارکنان و اعضای هیئت علمی) دانشگاه؛
- تأمین پهنای باند وسیع، پایدار و در دسترس؛
- پاسخگویی و رفع مشکلات حوزه فناوری اطلاعات (سخت‌افزار، نرم‌افزار، شبکه و امنیت) کاربران دانشگاه در کوتاه‌ترین زمان ممکن؛
- راه‌اندازی نظام هوش سازمانی؛
- استقرار نظام جامع آماری دانشگاه؛
- استقرار نظام مدیریت امنیت فناوری اطلاعات و ارتباطات؛
- ارائه خدمات آموزش فناوری اطلاعات؛
- توجه به یادگیری مستمر و ارتقای توانمندی‌های فنی و مدیریتی همکاران مرکز؛
- پایش و تضمین کیفیت داده و اطلاعات در کلیه مراحل فرآیندهای سازمان؛
- توسعه روابط حرفه‌ای، مسئولانه، پایدار و دوستانه میان همکاران مرکز.
6-2-2- چشم‌انداز آموزش الکترونیکی دانشگاه پیامنور
چشم‌انداز آموزش الکترونیکی دانشگاه پیامنور به شرح زیر در حال انجام است که هم موجب ارتقا استاندارهای امنیت فناوری اطلاعات خواهد شد و هم کیفیت و کمیت آموزش الکترونیکی را افزایش خواهد داد:
- توسعه زیرساخت‌های مورد نیاز؛
- توسعه ابزارهای آموزشی مدرن و مبتنی بر فناوری‌های نوین؛
- ایجاد ساختارهای سازمانی متناسب و نیروی انسانی آموزش دیده؛
- تولید محتوای الکترونیک به روز، پویا و متناسب با نیاز؛
- تامین منایع مالی؛
- شخصی‌سازی آموزش.
برنامه راهبردی دانشگاه پیامنور در توسعه آموزش الکترونیکی در سه حوزه فناوری، آموزش و سازمانی به شرح زیر است:
الف) فناوری
- توسعه زیرساخت‌ها و تجهیزات مورد نیاز و با کیفیت؛
- توسعه و استقرار نرم‌فزارها و ابزارهای عملیاتی به روز؛
- ایجاد مدل یکپارچه چابک و عملیاتی با رویکرد حذف پیچیدگی‌های اجرایی؛
- افزایش دسترسی‌پذیری با توسعه ابزارها و روش‌های دریافت آموزش؛
- افزایش دسترسی به آموزش‌ها، با ایجاد و توسعه ابزارهای نوین و در دسترس و حذف محدودیت‌های جغرافیایی؛
- استفاده بهینه از زیرساخت‌ها و امکانات موجود، با توجه به محدودیت‌های کشوری؛
- ایجاد ابزارها و سیستم های اختصاصی دانشگاه مبتنی بر فناوری‌های جدید.
ب) آموزش
- تنوع‌بخشی به روش‌های آموزش؛
- ارائه آموزش مبتنی بر تلفن‌های هوشمند؛
- توسعه امکانات ارتباطی به‌روز؛
- ارائه آموزش‌های اختصاصی و شخصی‌سازی دوره‌های آموزش؛
- ایجاد سرویس‌های آموزشی مبتنی بر مدل‌های رقابتی؛
- ارائه آموزش به زبان‌های پر طرفدار و منطقه‌ای؛
- ایجاد مدل‌ها و ابزارهای ارزیابی پویا.
ج) سازمانی
- اصلاح ساختار سازمانی مبتنی بر توسعه مدل آموزش الکترونیکی؛
- آموزش نیروی انسانی خبره برای ارائه و پشتیبانی سرویس‌های آموزش از راه دور؛
- ایجاد و اصلاح فرهنگ سازمانی؛
- اصلاح مدل‌های کسب و کار؛
- ایجاد مدل‌های فرا سازمانی برای ارائه آموزش‌های اشتراکی و سرویس‌دهی به سایر نهاد‌ها و مراجع؛
- برنامه‌ریزی برای آماده‌سازی مدل‌های آموزش بر اساس فناوری واقعیت افزوده و واقعیت مجازی.
6-2-3- ارائه دروس به صورت استانی و منطقه‌ای و الکترونیکی
در نیمسال جاری دروس دانشجویان در دانشگاه پیامنور در سه سطح ارائه شده است:
الف) ارائه دروس در سطح مرکز و واحد:
دروس عملی، آزمایشگاهی و کارگاهی که مطابق سرفصل‌های مصوب، به صورت تمام عملی هستند در هر مرکز و واحد، توسط هر مرکز و واحد صرفاً برای دانشجویان آن مرکز و واحد ارائه میشود. البته این دروس بسته به شرایط و اقتضائات امکان ارائه به صورت استانی و منطقه‌ای هم دارند.
ب) ارائه دروس در سطح استان و منطقه
دروس کاملاً نظری به صورت الکترونیکی در سطح استان ارائه می‌شوند. آن دسته از دروس تمام‌نظری که مطابق آیین‌نامه فعالیت‌های علمی دانشگاه، از نظر تعداد دانشجو برای تشکیل کلاس به حد استاندارد نمی‌رسند و یا عضو هیأت‌علمی در استان مربوط برای تدریس این کلاس‌ها موجود نباشد، برای تکمیل تعداد دانشجو و یا دسترسی به سایر اعضای هیأت علمی، به صورت منطقه‌ای هم قابل ارائه هستند. با توجه به این که حذف و اضافه دروس تا 20 مهرماه ادامه دارد و دانشجویان قبولی ورودی سال جدید در آبان ماه به دانشگاه معرفی می‌شوند، لذا تعداد قطعی گروه‌های درسی پس از بازه زمانی حذف و اضافه مشخص خواهد شد. اما پیش‌بینی آن است که به این ترتیب کاهش قابل ملاحظه‌ای در تعداد گروه‌های درسی نسبت به سال گذشته ایجاد خواهد شد.
ج) ارائه دروس در سطح کشور
با فراهم شدن زیر ساخت‌های الکترونیکی ارائه برخی از دروس در سطح ملی در تمام مناطق، مراکز و واحدها امکان‌پذیر است که در دست مطالعه است.
6-4- ایجاد هاب بین‌المللی آموزش مجازی
در راستای تحقق بند بیست و هشتم سند چشم‌انداز20 ساله جمهوری اسلامی ایران مبنی بر لزوم گسترش همکاری‌های دو جانبه بین‌المللی و تحکیم روابط با جهان اسلام و نیز راهبرد کلان نهم نقشه جامع علمی کشور مبنی بر تعامل و اثرگذاری در حوزه علم و فناوری با کشورهای دیگر به ویژه کشورهای منطقه و جهان اسلام و بند هشتم بخش 2-2 مبنی بر گسترش همکاری در در حوزه‌های علم و فناوری با مراکز معتبر بین‌المللی و همچنین بر اساس بند "د" ماده شصت و چهارم قانون برنامه پنج ساله ششم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران (1396-1400) که به دانشگاه پيام نور اجازه داده شده با همكاري دانشگاه‌هاي معتبر بين‌المللي و دانشگاه‌هاي داخلي نسبت به ايجاد قطب (هاب) بين‌المللي جهت ارائه آموزش‌هاي مجازي (الكترونيكي)، نيمه حضوري، باز و از راه دور اقدام کند و همچنین بند‌های چهارم، ششم و دوازدهم مربوط به توسعة مشارکت و همکاری‌های ملی و بین‌المللی در برنامه پیشنهادی وزیر محترم علوم، تحقیقات و فناوری به مجلس شورای اسلامی مبنی بر توسعه همکاری‌های بین‌المللی، راه‌اندازی شعب خارج از کشور و نیز حضور دانشگاه‌ها در عرصه‌های بین‌المللی و همچنین مصوبة هشتم نوزدهمین جلسه هیأت امنای دانشگاه پیامنور مورخ 24/1/1381 مبنی بر تقویت و توسعه شبکه جهانی در دانشگاه و نیز مصوبه یازدهم پنجاهمین نشست عادی هیأت امنای دانشگاه پیامنور مورخ 11/4/1397 مبنی بر لزوم ایجاد واحدهای بین‌المللی در مناطق مرزی و نهایتاً بر اساس مصوبة چهاردهم پنجاه و یکمین نشست عادی هیأت امنای دانشگاه پیامنور مورخ 24/10/1397 مبنی بر ایجاد مراکز، واحدها و نمایندگی‌های دانشگاه پیامنور در خارج از کشور، بخش‌های مختلف دانشگاه در یک هماهنگی مناسب در جهت تقویت ارتباطات بین‌المللی و نیز فعال‌سازی هاب بین‌المللی آموزش‌های مجازی فعالیت‌های مناسبی را انجام داده‌اند. فعال کردن هاب بین‌المللی آموزش‌های مجاری در طی دو سال گذشته در دانشگاه انجام شده است. به نحوی که تعدادی از کشورها آمادگی خود را جهت پیوستن به این شبکه اعلام کردهاند. اهم فعالیت‌ها و اقدامات انجام شده در دانشگاه پیامنور در خصوص هاب بین‌الملل به شرح زیر است:
6-4-1- اخذ مجوز پذیرش دانشجوی غیر ایرانی برای دانشگاه پیامنور مراکز تهران جنوب، تهران غرب، تهران شرق و ری و جذب تعدادی دانشجو غیر ایرانی شهریه‌پرداز از نیمسال اول 1398.
6-4-2- در شرف امضا بودن تفاهمنامه ايجاد هاب بين‌المللي دانشگاه‌هاي فعال در ارايه آموزش‌هاي مجازي (الكترونيكي) با 5 دانشگاه داخلی پیشرو در آموزش مجازی شامل دانشگاه‌های تهران، امیرکبیر، علم و صنعت، علوم پزشکی شیراز، شبکه مجازی جهان اسلام و وزارت ارتباطات.
6-4-3- گسترش فعالیت برون‌مرزی دانشگاه در افغانستان و پذیرش حدود یک هزار نفر دانشجو علی‌رغم محدودیت‌های ایجاد شده در فعالیت دانشگاه پیامنور هرات و مزار شریف و ساماندهی آموزشی و مالی این مرکز.
6-4-4- پذیرش بیش از یک هزار دانشجوی دیگر ایرانی و غیر ایرانی در 59 کشور بر اساس آموزش مجازی و از راه دور.
6-4-5- گسترش فعالیت دانشگاه در شهرهای نجف (عراق)، اربیل (عراق)، باتومی (گرجستان)، ترکیه (استانبول، آلانیا)، اسلوونی، توکیو (ژاپن)، پکن و شانگهای (چین)، سئول (کره جنوبی)، کیِف (اکراین)، سوریه و لبنان، جمهوری آذربایجان (نخجوان) از سال 1397 تاکنون.
6-4-6- ادامه فعالیت بیشتر دانشگاه در حوزه آموزش از راه دور در کشورهای امارات، قطر، بلژیک، گرجستان (تفلیس)، مالزی، ارمنستان، تاجیکستان، تانزانیا، نروژ، ازبکستان، ایتالیا، کویت، آلمان، اتریش، آذربایجان (باکو)، و سوئد.
6-4-7- ساماندهی امور آموزشی و مالی قراردادهای قبلی دانشگاه در حوزه بین‌الملل.
6-4-8- برنامه‌ریزی‌های اولیه برای در نظر گرفتن ساختمان مرکز هاب بین‌المللی در زمینی به مساحت 17 هکتار با یک ساختمان شش طبقه در شهر کرج.
6-4-9- پیگیری پذیرش دانشجوی تحصیلات تکمیلی در قالب دوره‌های مشترک تحصیلی برنامه Dual Degree و Join Degree با دانشگاه کازارین خارکف اکراین و پاریس 13 که تفاهمنامه همکاری منعقد شده است.
6-4-10- اقدام برای برگزاری دوره‌های مجازی آموزش‌های کوتاه مدت بین‌المللی.
6-4-11- ارائه تمامی دروس اصلی و تخصصی در رشته‌هایی که دانشگاه دارای مجوز شیوه الکترونیکی است برای تمامی دانشجویان برون‌مرزی.
6-4-12- شروع همکاری با دانشگاه اقبال لاهوری (Open University) با امضا تفاهمنامه و فعالیت دفاتر هر دو دانشگاه و مذاکره برای تفاهم برای رشتههای مشترک و ارائه دروس مشترک.
7- نتیجه‌گیری
اشتياق وافر جامعه به امر يادگيري و نياز شديد نسل جوان و مستعد به تحصيلات دانشگاهي و تنگناهاي آموزش عالي براي پاسخگويي به اين نياز، دستاندركاران آن را واداشته تا از مرز دانشگاه‌هاي سنتي پافراتر نهند و نظام آموزشي باز را كه از سرعت گسترش مطلوبي برخوردار است، براي شرايط پديد آمده تدارك ببينند.
ویژگی‌هاي منحصر به فرد آموزشی دانشگاه پیامنور ویژگی‌های یک نظام آموزش باز و راه دور است، این آموزش مبتنی بر یادگیري ترکیبی (نیمه‌حضوري، باز و از دور)، استفاده از منابع و محتواي آموزشی یکسان و به صورت خودآموز و کارآمد؛ نظام ارزشیابی و سنجش پیشرفت تحصیلی متمرکز؛ استفاده از بسته‌هاي آموزشی مکمل مانند بسته‌هاي آموزشی شنیداري و دیداري، یادگیري از طریق تلفن همراه و سایر فناوری‌های نوین؛ توانمندی در توسعه آموزش عالی براي همه و در همه مناطق کشور به خصوص مناطق کم‌برخوردار، توانسته است عدالت آموزشی را در تمامی مناطق کشور محقق کند.
ساماندهی مراکز و واحدهای دانشگاه می‌تواند علاوه بر تقویت علمی سایر مراکز، باعث صرفه‌جویی زیادی در هزینه‌های دانشگاه شود. تجمیع گروه‌های آموزشی موجب خواهد شد که کمبود شاخص هیأت علمی برای اخذ مجوز رشتههای تحصیلی جدید در هر مرکز مرتفع شده و هر مرکز با حداقل عضو هیأت علمی مرتبط با یک رشته تحصیلی بتواند مجوز رشته محل را اخذ کند. به این ترتیب مراکز از نظر کمیت و کیفیت می‌توانند ارتقا پیدا کنند. ضمن این که اعضای هیأت علمی عضو هر گروه صرف‌نظر از محل جغرافیایی در سراسر کشور در تصمیم‌سازی و مشارکت در اجرای موارد علمی گروه خود، مانند موارد آموزشی، پژوهشی، تدوین کتب، تولید محتوای الکترونیکی، برنامه‌ریزی درسی، تعیین منابع علمی رشته‌ها، طرح سوال و... سهیم خواهند بود. ضمنا به ازای حذف هر سه رشته محل که فاقد دانشجو میباشد یک رشتۀ جدید که با اقبال داوطلبان روبرو باشد جایگزین خواهد شد.
برنامه راهبردی دانشگاه پیامنور در توسعه آموزش الکترونیکی در سه حوزه فناوری، آموزش و سازمانی و نیز تقویت زیر ساخت‌های الکترونیکی و ارائه آموزش‌های الکترونیکی و نیز برگزاری الکترونیکی آزمون‌ها موجب ارتقا استاندارهای امنیت فناوری اطلاعات خواهد شد و هم کیفیت و کمیت آموزش الکترونیکی را افزایش خواهد داد. مرکز فناوری اطلاعات در دانشگاه پیام نور مرکزی توانمند، پیشرو و تأثیرگذار در ارائه و توسعه خدمات نوین فناوری اطلاعات و ارتباطات به‌ویژه در حوزه آموزش عالی کشور و در تعامل فعال و مستمر ملی و بین‌المللی به‌منظور ارائه خدماتی در تراز هاب بین‌المللی آموزش‌های مجازی در سطح منطقه خواهد شد.
فعال کردن هاب بین‌المللی آموزش‌های مجاری از سال 1397 در دانشگاه پیام نور در راستای تحقق بند "د" ماده شصت و چهارم قانون برنامه پنج ساله ششم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران (1396-1400)، موجب تقویت ارتباطات بین‌المللی و نیز آموزش‌های مجازی شده است.
منابع
1. فرج الهی، م؛ ده باشی شریف، ف، 1378، رشد آموزش از راه دور در ایران و جهان، دانشگاه پیام نور.
2. ظهور، ح، 1374، دانشگاه پيام نور در گذشته، حال و آينـده، مجموعـه مقـالات آمـوزش از راه دور، دانشگاه پيام نور، تهران.
3. Garrison, D. 1985, Three Generation of Technological Innovation in Distance Education; Distance education, 6,32,235-41.
4. Keegan, D. 2000, Distance Training Taking Stock at a Time of Change, Routledge, UK.
5. McIsaac, M.S. 2002, Editoriall, Past present and future of educational technology, Educational Media International 39 (2) 109-110.
6. prewitt,T. 1998, The development of distance learning delivery systems.higher education in Europe, XXIII,2,187-194.